Dərbənd adı, coğrafi mövqeyini əks etdirən qədim bir söz olub, "dağlarda dar keçid" və ya "dağ keçidi" mənasını verir. Bu, sadəcə bir keçid deyil, əsrlər boyu tarixi əhəmiyyət kəsb etmiş, müxtəlif xalqlar və mədəniyyətlər üçün strateji əhəmiyyətli bir nöqtədir. Qafqaz dağlarının ətəklərində, Xəzər dənizinin sahilində yerləşən Dərbənd, şimal və cənub arasında əsrlər boyu əsas ticarət və hərbi yol olmuşdur.
Adın "dər" və "bənd" sözlərindən təşkil olunduğu düşünülür. "Dər" dar, sıx, keçilməz yer mənasını verən fars mənşəli bir sözdür. "Bənd" isə maneə, sədd, keçid mənasına gələn və yenə də fars dilindən keçmiş bir sözdür. Beləliklə, Dərbənd adı həm fiziki coğrafiyanı, həm də tarixi əhəmiyyətini qabardır: dağlar arasındakı dar, keçilməz, lakin eyni zamanda əlaqəni təmin edən strateji bir keçid.
Dərbənd sadəcə bir coğrafi ad deyil, həm də zəngin tarixə və mədəniyyətə malik bir şəhərdir. Əsrlər boyu müxtəlif imperiyaların və dövlətlərin hakimiyyəti altında olmuş, fərqli mədəniyyətlərin qovuşduğu bir mərkəz olmuşdur. Bu, adının mənasında olduğu kimi, həm maneə, həm də əlaqə nöqtəsi olaraq tarixin axarına təsir göstərmişdir. Şəhərin tarixi abidələri, məscidləri, qalaları və əsrlər boyu qorunub saxlanılan mədəniyyəti bu zənginliyi əyani şəkildə göstərir.
Ona görə də, Dərbənd adı sadəcə bir coğrafi təsvir deyil, tarixin, mədəniyyətin və coğrafiyanın qovuşduğu bir nöqtənin simvolu, əsrlər boyu müxtəlif xalqlar üçün əhəmiyyət kəsb etmiş strateji bir məkanın adıdır. Bu adı tələffüz edərkən, sadəcə "dağlarda dar keçid"i yox, zəngin tarixi, qədim mədəniyyəti və strateji mövqeyi ilə bir şəhəri xatırlamaq lazımdır.