Gərəkməz sözü Azərbaycan dilində zərf kimi işlənən bir sözdür və əsasən bir şeyin istənilməməsini, lazım olmamasını və ya gərək olmamasını ifadə edir. Cümlədə xəbər kimi yer alır və həm obyektiv, həm də subyektiv ehtiyac və ya istəklə bağlı mənalar verə bilir.
Obyektiv mənada, bir şeyin həqiqətən lazım olmadığını, onun olmasının və ya olmamasının heç bir fərq yaratmadığını bildirir. Məsələn, bir işin yerinə yetirilməsi üçün müəyyən bir alət gərəksizsə, bu, obyektiv bir gərəkməmə halını əks etdirir.
Subyektiv mənada isə, danışanın şəxsi istək və ehtiyaclarına əsaslanan bir gərəkməmə halını ifadə edir. "Mənə sənsiz cahanü-can gərəkməz" misalında olduğu kimi, şair öz subyektiv hisslərini, yəni sevgilinin yanında olmadan həyatın və dünyanın ona lazım olmadığını ifadə edir. Bu mənada gərəkməz, güclü bir hissi təsvir etmək üçün istifadə olunur və "heç istəmirəm", "mənim üçün əhəmiyyətsizdir" kimi ifadələrlə eyniləşdirilə bilər.
Gərəkməz sözünün ədəbiyyatda geniş istifadəsi, onun ifadə gücünü və duyğuları daha intensiv şəkildə çatdırmasını göstərir. Klassik ədəbiyyat nümunələrində tez-tez rast gəlinən bu söz, poetik və ya nəsr əsərlərində həm mənalı, həm də emosional cəhətdən zəngin bir ifadə vasitəsi kimi çıxış edir. "Gərəkməz" sözünün istifadəsi cümləyə dramatizm, lirizm və ya fəlsəfi bir dərinlik qata bilər.
Qısacası, "gərəkməz" sözü sadə bir inkar mənasından kənara çıxaraq, daha incə və çoxşaxəli mənaları əks etdirən zəngin bir dil vahididir.