Mərifətsiz sifəti, əsasən, mənəvi və intellektual çatışmazlığı ifadə edir. Lüğətlərdəki "mərifəti olmayan" tərifi əsas mənasını tam əhatə etsə də, daha geniş və dəqiq bir izah tələb edir. "Mərifətsiz" sözü sadəcə "cahil" və ya "elmsiz" olmaqdan daha çoxdur; daha kompleks bir məfhumu əhatə edir.
Birinci mənada, "mərifətsiz" fərdi etik və sosial baxımdan çatışmayan kimi təsvir edir. Bu, "qanacaqsız", "tərbiyəsiz", "ədəbsiz", "nəzakətsiz" və "ləyaqətsiz" kimi sifətlərlə sinonim kimi işlənə bilir. Mərifətsiz insan əxlaqi dəyərlərdən, hörmətdən, nəzakətdən və başqalarına qarşı həssaslıqdan məhrumdur. Məsələn, "Mərifətsiz davranışı ilə hamını bezdirdi" cümləsində ədəbsizlik və nəzakətsizlik ön plana çıxır.
İkinci mənada isə, "mərifətsiz" "cahil", "elmsiz" və "mədəniyyətsiz" mənalarını da ehtiva edir. Bu mənada söz, intellektual inkişafın olmamasını, bilik və mədəniyyətə yiyələnməməni bildirir. Lakin bu məna birinci məna ilə sıx bağlıdır, çünki həqiqi mərifət yalnız biliklə deyil, həm də əxlaqi dəyərlərlə formalaşır. Məsələn, "Mərifətsiz kəndlinin dünyagörüşü məhduddur" cümləsində bilik və dünyagörüşünün darlığı vurğulanır.
Etimalogiyasına nəzər salsaq, "mərifət" sözü "nur", "aydınlıq", "bilik" mənalarını daşıyır. Beləliklə, "mərifətsiz" sözünün kökü dərin mənəvi və intellektual mənaları özündə cəmləyir. Sözün işlənməsində kontekstə uyğun olaraq həm mənəvi, həm də intellektual çatışmazlığı vurğulamaq mümkündür. Yəni, sözün mənası həmişə kontekstdən asılı olaraq dəqiqləşir.