Mərkəz (ər. مَرْكَز - mərkaz) sözü Azərbaycan dilində bir neçə mənada işlənir və bu mənaların hamısı bir-birinə bağlı olsa da, kontekstdən asılı olaraq fərqlənir. Əsasən, “mərkəz” sözü bir nöqtənin, bir obyektin və ya hadisənin ətrafındakı digər obyekt və hadisələrə nisbətən əsas, orta, dominant və ya əhəmiyyətli mövqeyini bildirir.
Riyaziyyat və Fizikada: Bu sahələrdə mərkəz, fiqurların və cisimlərin geometrik xüsusiyyətlərini təyin edən bir nöqtəni ifadə edir. Məsələn, dairənin mərkəzi dairənin bütün nöqtələrindən bərabər məsafədə yerləşən nöqtədir. Oxların kəsişmə nöqtəsi kimi də qəbul edilə bilər (məsələn, Dekart koordinat sistemində). Fizikada isə kütlə mərkəzi, ağırlıq mərkəzi kimi anlayışlar bir cismin bütün kütləsinin konsentrasiya olunduğu nöqtəni ifadə edir. Bu nöqtə cismin tarazlığı və hərəkəti üçün əsas rol oynayır.
Coğrafiya və Topoqrafiyada: Coğrafi mərkəz, müəyyən bir ərazinin, regionun və ya ölkənin mərkəzi nöqtəsini bildirir. Bu, həm fiziki, həm də inzibati mərkəz ola bilər. Məsələn, Bakı Azərbaycanın coğrafi və inzibati mərkəzidir.
İctimai və Siyasi Həyatda: "Mərkəz" sözü siyasi və ictimai təşkilatların əsas qərargahını, liderliyinin yerləşdiyi yeri və ya hərəkatın əsas qüvvəsinin toplaşdığı yeri ifadə edir. "Hökumət mərkəz" və ya "partiya mərkəzi" kimi ifadələr bu mənada işlənir.
Məcazi Mənada: "Mərkəz" sözü bəzən məcazi mənada da işlədilir. Məsələn, "diqqət mərkəzi olmaq", "maraq mərkəzi" kimi ifadələr bir şeyin əhəmiyyətli və diqqət çəkən olduğunu göstərir. Bu mənada "mərkəz" başlıca, əsas, önəmli yeri bildirir.
Qısaca olaraq, "mərkəz" sözü həm konkret, həm də məcazi mənada işlənir və hər kontekstdə özünəməxsus məna daşıyır. Ancaq bütün mənalarında bir nöqtənin, obyektin və ya hadisənin əsas, orta və ya dominant mövqeyini vurğulayır.