Mərkəzləşmə: "Mərkəzləşmək" fellindən törəmiş isimdir. Əsasən idarəetmə, hakimiyyət və ya qüvvənin bir mərkəzdə toplanması, cəmləşməsi mənasını verir. Bu mərkəz coğrafi bir nöqtə, bir təşkilat, bir şəxs və ya bir ideya ola bilər. Mərkəzləşmə prosesi müxtəlif sahələrdə baş verə bilər: siyasi, iqtisadi, sosial və ya mədəni.
Siyasi mərkəzləşmə: Bir dövlətin bütün hakimiyyət və idarəetmə funksiyalarının mərkəzi hökumət tərəfindən həyata keçirilməsi deməkdir. Bu, əyalət və yerli hakimiyyət orqanlarının səlahiyyətlərinin məhdudlaşdırılması, mərkəzi hökumətin nəzarətinin gücləndirilməsi ilə müşayiət olunur. Tarix boyu bir çox imperiya və dövlət siyasi mərkəzləşmə yolu ilə güclənmişdir.
İqtisadi mərkəzləşmə: İqtisadi resursların, istehsal vasitələrinin və kapitalın bir neçə əlin əlində cəmləşməsi deməkdir. Bu, iri korporasiyaların və monopoliyaların yaranmasına, rəqabətin azalmasına və iqtisadi bərabərsizliyin artmasına səbəb ola bilər. Sosialist iqtisadiyyatlarda isə iqtisadi mərkəzləşmə planlı iqtisadiyyatın əsasını təşkil edir.
Sosial mərkəzləşmə: İctimai həyatın müxtəlif sahələrində (məsələn, təhsil, səhiyyə, mədəniyyət) idarəetmənin və qərarların qəbulunun bir mərkəzdən həyata keçirilməsidir. Bu, bəzi hallarda səmərəliliyi artırsa da, digər tərəfdən yerli ehtiyacların və müxtəlifliyin nəzərə alınmamasına səbəb ola bilər.
Mədəni mərkəzləşmə: Mədəniyyətin müxtəlif elementlərinin (dil, adət-ənənə, incəsənət) bir mərkəzdən yayılması və digər mədəniyyətlərə təsir göstərməsidir. Bu, mədəni müxtəlifliyin azalmasına və bəzi mədəniyyətlərin üstün tutulmasına gətirib çıxara bilər. Qloballaşma dövründə mədəni mərkəzləşmənin təsiri daha da artır.
Mərkəzləşmənin əks anlayışı dağılma (dekonsentrasiya) və ya desentralizasiyadır. Desentralizasiya qərarların qəbulunun və gücün yerli səviyyələrə yayılmasını ifadə edir.
Cümlədə işlənmə nümunələri:
- Son illərdə ölkədə iqtisadi mərkəzləşmə müşahidə olunur.
- Siyasi mərkəzləşmənin artması demokratiyanı təhlükə altına qoya bilər.
- Mərkəzləşmənin müsbət və mənfi cəhətləri var.
- Təhsil sisteminin mərkəzləşdirilməsi müzakirə olunur.