Monoqrafiya [yun. monos – tək və grapho – yazı] termini, etimoloji kökünə əsasən, "tək bir yazı" və ya "tək bir mövzunu əhatə edən yazı" mənasını verir. Lakin, bu sadə tərif, monoqrafik əsərlərin mürəkkəbliyini tam əks etdirmir. Monoqrafiya, elmi araşdırmaların nəticələrini əks etdirən, müəyyən bir mövzuya, problemə və ya hadisəyə həsr olunmuş, hərtərəfli, dərin və sistemli tədqiqat əsəridir. Bu əsər, mövzunun tarixini, ədəbiyyatını, müxtəlif aspektlərini geniş şəkildə təhlil edir və özünəməxsus, orijinal nəticələr təqdim edir.
Monoqrafiya, sadəcə məlumatların toplanması ilə kifayətlənmir; əksinə, mövzunu yeni bir baxış bucağından təhlil edərək, əvvəlki tədqiqatları sintezləyir, yeni hipotezlər irəli sürür və bu hipotezləri müvafiq sübutlarla təsdiqləməyə çalışır. Yüksək elmi səviyyədə yazılmış monoqrafiyalar, mövzunun incəliklərini, ziddiyyətlərini və mürəkkəbliklərini dəqiq şəkildə ortaya qoyur, oxucuya mövzu barədə geniş və dərin bir anlayış formalaşdırmağa imkan verir.
Monoqrafiyanın həcmi və strukturu mövzunun xüsusiyyətlərindən asılı olaraq dəyişə bilər, lakin ümumiyyətlə, geniş giriş hissəsi, mövzunun ətraflı təhlili, nəticələr və müzakirələr bölmələrindən ibarət olur. Biblioqrafiya və əlavələr də monoqrafiyanın ayrılmaz hissəsidir. Monoqrafiya, dissertasiyalar, doktorluq işləri, elmi məqalələr kimi digər elmi əsərlərdən həcmi, dərinliyi və hərtərəfliliyi ilə fərqlənir. Ədəbiyyatşünaslıqda, tarixdə, iqtisadiyyatda, sosiologiyada və digər humanitar və təbiət elmlərində monoqrafiyalar geniş istifadə olunur.
Cümlədə necə işləndiyinə dair nümunələr:
- Professor İbrahimovun Qafqaz Albaniyası haqqında monoqrafiyası böyük əhəmiyyət kəsb edir.
- Onun yazdığı monoqrafiya, Azərbaycanın müasir tarixinin ən mühüm məsələlərini əhatə edir.
- Bu monoqrafiya, mürəkkəb bir mövzunu aydın və başa düşülən şəkildə izah edir.