Öksüz sözü Azərbaycan dilinin zəngin leksikasında mühüm yer tutur və əsasən “ata və ya anasını (və ya hər ikisini) itirmiş uşaq” mənasını ifadə edir. Lüğətlərdə sadəcə "yetim" kimi qısa izahlı olsa da, bu sözün daha geniş və dərin mənaları var.
Etimoloji baxımdan "öksüz" sözünün kökü qədim türk dillərindən gəlir və "ök" (ölüm, itki) və "süz" (məhrum olma, qalma) kimi köklərin birləşməsindən əmələ gəlmiş ola bilər. Bu da sözün mahiyyətini daha aydın göstərir: ölüm nəticəsində valideyn məhəbbətindən, qayğısından məhrum qalmış uşaq.
“Öksüz” sözü yalnız bioloji valideynlərini itirmiş uşaqlar üçün deyil, həm də valideyn himayəsindən məhrum olmuş, onları tərbiyə edən insanların yanında olmasına baxmayaraq, valideyn məhəbbətinin, qayğısının, istiliyinin hiss etmədiyi, ruhen yetim qalmış uşaqlar üçün də işlənə bilər. Bu mənada söz emosional yük daşıyır və yalnız fiziki itkini deyil, həm də mənəvi boşluğu ifadə edir.
Cümlədə necə işləndiyinə nümunələr:
- Öksüz uşaqlar dövlət qayğısı altındadır. (Burada "öksüz" sözü bioloji valideynlərini itirmiş uşaqları bildirir.)
- Valideynlərinin qayğısını görməyən uşaq ruhen öksüz idi. (Burada "öksüz" sözü mənəvi boşluğu, sevgidən məhrumluğu ifadə edir.)
- O, küçələrdə böyüyüb, öksüz kimi yaşayırdı. (Burada "öksüz" sözü həm fiziki, həm də mənəvi məhrumluğu əks etdirir.)
Beləliklə, "öksüz" sözünün mənası sadəcə "yetim" deyil, valideyn himayəsindən və məhəbbətindən məhrum qalmaq nəticəsində yaranan həm fiziki, həm də mənəvi boşluğun ifadəsidir. Sözün kontekstdən asılı olaraq müxtəlif çalarlarda işlənə bilməsi onun dilin zənginliyini nümayiş etdirir.