Sayxaş sözü Azərbaycan dilinin izahlı lüğətlərində "sakit, durğun, küləksiz" kimi izah olunsa da, bu tərif tam mənzərəni əks etdirmir. Daha dəqiq və geniş bir izah vermək üçün sözün etimologiyasına və kontekstual istifadəsinə nəzər salmaq lazımdır.
Etimalogiyası haqqında dəqiq məlumatlar mövcud deyil, ancaq "say" və "xaş" fel köklərinin birləşməsindən yaranmış ola bilər. "Say" sözü "sakit", "hərəkətsiz" mənasını ifadə edə bilər, "xaş" isə "tam", "ətraflı", "mütləq" kimi mənalar daşıya bilər. Beləliklə, "sayxaş" sözü "tamamilə sakit", "mütləq durğun", "tamamilə küləksiz" kimi daha tam bir məna kəsb edir. Bu, sadəcə bir təxmindir, daha dərin etimoloji tədqiqatlar tələb olunur.
Kontekstə görə "sayxaş" sözü fərqli çalarlarda istifadə oluna bilər. Məsələn, "Sayxaş hava" deyəndə sadəcə küləksiz havanı deyil, həm də sükunətli, sakit, hər hansı səs-küyün olmadığı bir atmosferi ifadə edirik. Havanın temperaturu, rütubəti kimi digər amillər "sayxaş" tərifini tamamilə əhatə etmir. Əsas vurğu sükunət və hərəkətsizliyədir.
Digər nümunələr: "Gölün səthində sayxaş bir sükunət hökm sürürdü." bu cümlədə sadecə küləksizliyi deyil, gölün səthinin tamamilə sakit, hərəkətsiz olduğunu vurğulayır. Yaxud "Sayxaş gecə" deyəndə sadəcə gecənin sakitliyini deyil, həm də küləksiz, səs-küysüz, sakit bir atmosferi təsvir edirik.
Nəticə olaraq, "sayxaş" sözü sadəcə "sakit, durğun, küləksiz" kimi tərif olunmaqdan daha çox şeydir. Bu söz sükunətin, hərəkətsizliyin, tam bir sakitliyin ifadəsidir və kontekstdən asılı olaraq bu mənanın çalarları dəyişə bilər.