Sıxcalamaq – fel. Bu söz, əsasən, fiziki təzyiq və sıxılma əməliyyatını ifadə edir. Lüğətdə verilən iki əsas mənası – "sıxıb əzmək, basıb əzmək" və "sıxışdırmaq" – sözün əhatə dairəsini tam əks etdirmir. Daha geniş və dəqiq şəkildə izah etmək üçün fərqli aspektlərini nəzərə almaq lazımdır.
Birinci məna: "Sıxıb əzmək, basıb əzmək" ifadəsi əşyanın həcminin azalması, formasının dəyişməsi, bəzən isə onun parçalanması nəticəsində meydana gələn prosesi ifadə edir. Məsələn, "gil sıxcalamaq", "üzüm sıxcalamaq", "pambıq sıxcalamaq" kimi ifadələr bu mənanı əks etdirir. Bu proses həm əl ilə, həm də mexaniki vasitələrlə həyata keçirilə bilər. Sıxcalamanın nəticəsi kimi materialın sıxlığı artır, həcmi azalır.
İkinci məna: "Sıxışdırmaq" ifadəsi isə daha geniş mənaya malikdir. Bu mənada sıxcalamaq, insanların və ya əşyaların məhdud bir məkanda sıx yerləşdirilməsini, onların bir-birinə təzyiq göstərməsini bildirir. Məsələn, "İnsanlar avtobusda sıxcalanırdılar" və ya "Yükləri anbara sıxcaladılar" cümlələrində bu məna öz əksini tapır. Bu mənada fiziki əzmə prosesi birinci məna qədər önəmli deyil, əsas diqqət sıx yerləşdirməyə yönəlir.
Etimologiya: "Sıxcalamaq" sözü "sıx-" kökünə və "-cala-" əlavəsinə malikdir. "-cala-" əlavəsi "sıxmaq", "əzmək" mənasını gücləndirir və prosesin intensivliyini vurğulayır. Sözün mənşəyi türk dillərindən gəlir və qohum dillərdə oxşar mənalı sözlər tapmaq mümkündür.
Nümunə cümlələr:
- Bağbanlar əl ilə yetişmiş üzümü sıxcalayıb şirəsini çıxarırlar.
- Fabrika işçiləri pambığı xüsusi maşınlarla sıxcalayırlar.
- Konsertə gələn tamaşaçılar konsert zalında sıxcalanırdılar.
- Qutuya kitabları mümkün qədər sıxcalamağa çalışdı.
Beləliklə, "sıxcalamaq" sözü sadəcə sıxmaq deyil, həm də əzmək, sıxışdırmaq, yerləşdirmək kimi mənaları özündə birləşdirən çoxmənalı bir sözdür və kontekstdən asılı olaraq mənası dəqiqləşdirilir.