Tutarsızlıq (is. m.) – bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edən, uyğunsuzluq göstərən fikirlərin, hərəkətlərin, hadisələrin və ya faktların bir araya gəlməsi; əsasızlıq, dəlilsizlik, sübutsuzluq, uyğunsuzluq, müxtəliflik, ziddiyyət.
Tutarsızlıq, əsasən, müəyyən bir sistem, nəzəriyyə və ya fəaliyyət çərçivəsində ortaya çıxan ziddiyyətləri ifadə edir. Bu ziddiyyətlər əsasən iki formada özünü göstərir: məntiqi tutarsızlıq və faktiki tutarsızlıq. Məntiqi tutarsızlıq, bir-birini inkar edən və ya bir-birinə zidd olan fikirlərin eyni zamanda irəli sürülməsindən ibarətdir. Məsələn, "O həm çox zəngindir, həm də çox kasıbdır" cümləsi məntiqi tutarsızlığı əks etdirir. Faktiki tutarsızlıq isə sübut edilmiş faktlar və gerçəkliklə uyğun gəlməyən iddialar və ya fikirlərə əsaslanır. Məsələn, "Günəş gecə çıxır" iddiası faktiki tutarsızlıq nümunəsidir.
Tutarsızlıq sözü müxtəlif kontekstlərdə fərqli mənalarda işlənə bilər. Məsələn, bir elmi nəzəriyyədəki tutarsızlıq, həmin nəzəriyyənin səhv olduğunu və ya tam olmadığını göstərə bilər. Bir şəxsin davranışındakı tutarsızlıq isə onun etibarsız olduğunu və ya qərarsız olduğunu ifadə edə bilər. Bir sənəddəki tutarsızlıq isə həmin sənədin etibarlılığını şübhə altına ala bilər.
Etimalogiyasına gəldikdə, "tutarsızlıq" sözü "tutarsız" sözünün məsdəridir. "Tutarsız" sözü isə "tutmaq" felindən törəmişdir. Lakin buradakı "tutmaq" felinin "əldə etmək", "qavramaq" mənası yox, daha çox "uyğun gəlmək", "əlaqədar olmaq" mənasında işlənir. Yəni "tutarsız" bir-birinə uyğun gəlməyən, əlaqədar olmayan, zidd olan deməkdir. "-lıq" əlavəsi isə isim yaradır, və beləliklə "tutarsızlıq" sözü bir-birinə uyğun gəlməmə vəziyyətini, ziddiyyəti ifadə edir.
Cümlədə işlənmə nümunələri:
- Şahidin ifadələrində ciddi tutarsızlıqlar vardı.
- Onun davranışındakı tutarsızlıq hamını çaşdırdı.
- Nəzəriyyədəki tutarsızlıqlar onu etibarsız edir.
- Hesabatda aşkar olunan tutarsızlıqlar araşdırılmalıdır.
- Bu rəqəmlər arasındakı tutarsızlıq diqqət çəkir.