Tutmaq felinin Azərbaycan dilindəki mənası, sadəcə "əli və ya əlləri ilə bir şeydən yapışmaq"dan daha geniş və çoxşaxəlidir. Lüğətlərdəki qısa ifadə, sözün əsl mənasını tam əks etdirmir. Tutmaq feli, əsasən fiziki bir əlaqəni, bir şeyə əl gəzdirməni ifadə etsə də, məcazi mənalarda da geniş istifadə olunur.
Fiziki məna: Əlinin köməyi ilə bir şeyə yapışmaq, onu möhkəm saxlamaq əsas mənasını təşkil edir. Misal üçün: "Dəstəkdən tutmaq", "uşağın əlindən tutmaq", "qapıdan tutmaq", "arxadan tutmaq" ifadələri bu mənaya uyğundur. Burada tutmaq hərəkəti əl və ya əllərin aktiv iştirakını nəzərdə tutur. Bu mənada "tutar", "tutur", "tutmuşdur" kimi formaları da geniş istifadə olunur.
Məcazi mənalar: Tutmaq feli, fiziki əlaqədən başqa, bir çox məcazi mənaları da özündə ehtiva edir. Bunlardan bəziləri:
• Ələ keçirmək, yaxalamaq: "O, oğrunu tutdu", "polis qaçqını tutdu" ifadələrində olduğu kimi. Burada tutmaq, ələ keçirmək, həbs etmək mənasında işlənir.
• Qəbul etmək, saxlamaq: "Səni sözündə tuturam", "vədinizi tutmadınız" kimi cümlələrdə tutmaq, bir sözü, vədi, öhdəliyi qəbul etmək və yerinə yetirmək mənasında istifadə olunur.
• Təsir etmək, tutmaq: "xəstəliyi tutdu", "qorxu onu tutdu" ifadələrində olduğu kimi. Burada xəstəlik və ya emosional bir vəziyyətin insanı tutması nəzərdə tutulur.
• Tələyə düşmək: "quş tələyə tutuldu" kimi cümlələrdə istifadə olunur.
• Başlamaq, ələ keçirmək (iş, məşğuliyyət): "işə tutmaq", "oxumağa tutmaq" ifadələrində yeni bir işə başlamaq, yeni bir fəaliyyətə girişmək mənasını verir.
Etimologiya: Tutmaq sözünün etimologiyası Proto-Türk köklərinə dayanır və qədim türk dillərindən gəlir. Bu kökdən törəmiş sözlər müxtəlif türk dillərində də eyni məna və ya oxşar mənalarda istifadə olunur.
Yekun olaraq, "tutmaq" felinin mənası kontekstdən asılı olaraq dəyişir və sadə bir yapışmaq hərəkətindən daha geniş bir məna spektrini əhatə edir. Bu, Azərbaycan dilinin zəngin leksikasının bir nümunəsidir.