Düz sözü əsasən “doğru, haqlı, ədalətli, açıq, sadə, səmimi” mənalarında işlənir. Müxtəlif kontekstlərdə müxtəlif antonimlərlə əlaqələnir.
Antonimlər:
Dolama
“Düz” sözünün “dolama” antonimi ilə əlaqəsi əsasən yol, hərəkət, danışıq tərzini ifadə edir. Düz yol birbaşa, qısa yoldur, dolama yol isə əyri-üyrü, uzun və mürəkkəb yoldur. Bu antonim cütü həm məişətdə, həm də ədəbiyyatda geniş istifadə olunur.
Düz yolla getməyi özünə ölüm bilir. Dolama yollarda maşının sizi nə qədər atıb-tutduğunu təsəvvür edin (S.Vəliyev).
Xor
“Düz” və “xor” antonimləri daha çox görmə və qavrama ilə bağlıdır. Düz görmək – doğrusunu görmək, obyektiv qiymətləndirmək deməkdir. Xor görmək isə yanlış görmək, səhv qiymətləndirmək deməkdir. Bu antonim cütü əsasən atalar sözlərində və məqallarda rast gəlinir.
Ovçu ovun düz görə; Düz dolana, düz görə; Mən yara neylədim ki; Atdı məni göz görə (Bayatı); Xor baxarsan, ac qalarsan (Ata. sözü).
Köndələn
“Düz” və “köndələn” antonimləri yolun və ya hərəkətin istiqaməti ilə bağlıdır. Düz yol düz xətt boyunca gedən yoldur, köndələn yol isə əyri, kəskin bucaqlar altında gedən yoldur. Ədəbiyyatda əsasən obrazlı ifadə kimi işlədilir.
Yolu gah düzünə, gah köndələninə getmişdim, şəhərin axşam qaynarındakı izdiham içində çox sıxcalanmışdım, çox çalxalanmışdım... (Ə.Məmmədxanlı).
Nahamvar
“Düz” və “nahamvar” antonimləri əsasən düz, hamar səthlərə və ya düz, hamar həyat tərzinə aiddir. Düz yolda getmək – hamar, problemsiz həyat sürmək deməkdir, nahamvar yol isə çətinliklərlə dolu yoldur.
Düz yolla gedən yorulmaz (Ata. sözü); Evin nahamvar palçıq döşəməsinə kandar tərəfdə xaral sərilmişdi (S.Qədirzadə).
Yalan
“Düz” və “yalan” antonimləri danışıq, məlumat və fikirlərin doğruluğu ilə bağlıdır. Düz söz doğru, əsl, həqiqətli sözdür, yalan söz isə saxta, uydurma sözdür. Bu antonim cütü həm gündəlik danışıqda, həm də ədəbiyyatda çox geniş istifadə olunur.
Düz sözə nə demək olar?! (İ.Əfəndiyev); Yalan sözə nə verirlər (“Ulduz”).
Yaman
“Düz” və “yaman” antonimləri insanın xarakteri, əməlləri və davranışı ilə bağlıdır. Düz adam doğru, ədalətli, yaxşı insandır, yaman adam isə pis, ədalətsiz, zalım insandır.
Bircə sən düz adamsan (C.Əmirov); Bu dünyada üç şey başa bəladı; yaman oğul, yaman arvad, yaman at (Aşıq Ələsgər).
Yanlış
“Düz” və “yanlış” antonimləri məlumatın, fikrin və ya hərəkətin doğruluğu ilə bağlıdır. Düz məlumat doğru məlumatdır, yanlış məlumat isə səhv məlumatdır.
Ona elə gəldi ki, döyüşçü düz məlumat vermir (S.Vəliyev); Elə isə, qızım, mənə yanlış məlumat veriblər (S.Vəliyev).