Çölmə (çöl-mə): Azərbaycan dilində geniş yayılmış bir sözdür və əsasən gildən hazırlanmış qazan və ya qaba bənzər bir məişət əşyasını ifadə edir. Qədimdən bəri Azərbaycan mətbəxində müxtəlif yeməklərin bişirilməsində, qida məhsullarının saxlanılmasında istifadə olunmuşdur. Forma və ölçüləri müxtəlif ola bilər, lakin ümumiyyətlə, geniş açılışı olan və əyri, yuvarlaq divarları olan bir qaba bənzəyir. Köhnə ədəbiyyat nümunələrində də tez-tez rast gəlinir və əsərlərdə həmin dövrün məişət mənzərəsini daha aydın şəkildə göstərməyə kömək edir.
Çölmənin hazırlanma prosesi əl əməyi ilə həyata keçirilirdi. Usta sənətkarlar gil torpağını ələyib, su ilə qarışdıraraq xüsusi bir qarışım əldə edir, sonra bu qarışımı əlləri ilə forma verərək istənilən ölçüdə və formadadakı çölməni hazırlayırdılar. Sonra çölmələr odda bişirilərək möhkəmləndirilirdi. Çölmənin bişirilmə temperaturu və müddəti onun davamlılığı və keyfiyyətinə təsir göstərirdi. Bu səbəbdən də çölmə hazırlamaq həqiqi bir sənət tələb edirdi.
Misalda verilən "Qız durdu ayağa, ocağı yandırdı, kəlləpaçanı saldı çölməyə" cümləsi çölmənin qida bişirilməsində necə istifadə olunduğunu göstərir. Kəlləpaça kimi ağır və həcmli yeməklərin bişirilməsində çölmənin geniş, dərin və davamlı olması önəmli idi. Bu, çölmənin sadəcə bir qab deyil, həm də həmin dövrün mətbəxinin ayrılmaz bir hissəsi olduğunu göstərir. Çölmənin günümüzə qədər qorunub saxlanan nümunələri, eləcə də onunla bağlı olan xalq sənəti nümunələri Azərbaycanın maddi mədəniyyətinin zənginliyindən xəbər verir.
Qısacası, çölmə sadəcə bir gil qab deyil, Azərbaycan mədəniyyətinin və məişətinin ayrılmaz bir parçasıdır. O, keçmişin əməyi, sənəti və həyat tərzini əks etdirir və tariximizin bir hissəsini təcəssüm etdirir.