Çuxurlanmaq – fəal fel olaraq "çuxur əmələ gəlmək, dərinləşmək, çuxura düşmək" mənalarını əhatə edir. Lakin bu izah sözün bütün imkanlarını tam əks etdirmir. Çuxurlanmaq, sadəcə fiziki bir prosesi deyil, həm də metaforik mənalar daşıya bilər. Məsələn, torpaqda, yolda və ya digər səthlərdə fiziki çuxurun əmələ gəlməsi prosesi ilə yanaşı, bir şeyin "içəriyə çökərək" dərinləşməsini, "batmasını" və ya "boşalmasını" da ifadə edə bilər. Bu mənada "çuxurlanmaq" sözü çox vaxt mənfi bir kontekstdə işlənir, tənəzzül, pozulma, və ya zəifləmə fikrini ifadə edir.
Məsələn, "iqtisadiyyat çuxurlandı" deyəndə iqtisadi vəziyyətin pisləşməsi, tənəzzülə uğraması nəzərdə tutulur. Eynilə, "üzü çuxurlandı" ifadəsi də üz ifadəsinin dəyişərək kədərli və ya narahat görünməsini ifadə edir. Bu halda "çuxurlanma" üz cizgilərinin dərinləşməsi, xüsusilə göz ətrafındakı əzələlərin süzülməsi və dərinləşməsi kimi fizioloji bir əlamət kimi qəbul edilir. Beləliklə, "çuxurlanmaq" sözü həm konkret, həm də mücərrəd mənaları əhatə edən polysemik bir sözdür.
Verdiyiniz nümunədə ("Ələsgər gördü ki, bu gözəlin zənəxdanının böyründə bir cüt həbəşi xalı var, gözlər güləndə üz çuxur...") "üz çuxur" ifadəsi gülüş zamanı üz cizgilərinin dəyişməsini, xüsusən də yanaqların çöküb dərinləşməsini və göz ətrafında kiçik çuxurların yaranmasını ifadə edir. Bu, gülüşün təbii gözəlliyini və ifadəliliyi vurğulayır.
Yekun olaraq, "çuxurlanmaq" sözünün mənası sadə bir fiziki prosesdən uzaqdır və kontekstə görə dəyişə bilən zəngin semantik potensiala malikdir. Bu potensial həm fiziki aləmin, həm də insan hissləri və emosiyalarının təsvirində istifadə olunur.