Dərəbəy sözü Azərbaycan tarixinin mühüm bir sosial-siyasi təbəqəsini ifadə edir. Sadəcə “bir neçə kənd üzərində hökmü olan iri torpaq sahibi” kimi tərifi, bu mürəkkəb tarixi fenomenin gerçək mahiyyətini tam əks etdirmir. Dərəbəylər, feodal sistemin tipik nümayəndələri olaraq, öz ərazilərində geniş torpaq sahələrinə sahib idilər və bu torpaqlar üzərində tam səlahiyyətə malik idilər.
Onların hakimiyyəti, mərkəzi hökumətin nəzarətindən nisbətən az asılı idi. Bu, onların yerli əhalinin həyatında böyük rol oynadıqlarını və tez-tez mərkəzi hakimiyyətlə münaqişələrə girdiklərini göstərir. Dərəbəylər öz ərazilərində vergi yığır, ədalət mühakiməsi aparır, hətta öz silahlı dəstələrinə sahib idilər. Bu səlahiyyətlərin miqyası əraziyə və dövrə görə dəyişsə də, dərəbəylər həmişə yerli iyerarxiyanın zirvəsində dayanmışdılar.
Mirzə Fətəli Axundovun əsərlərində də dərəbəylərin obrazına rast gəlmək olar. Onun əsərlərindəki dərəbəylər, yalnız torpaq sahibləri deyil, həm də öz sosial statuslarını qorumaq üçün müxtəlif siyasi oyunlara girişən, güc və nüfuz uğrunda mübarizə aparan şəxslər kimi təsvir olunurlar. Bu təsvirlər, dərəbəylik sisteminin mürəkkəbliyini və ziddiyyətlərini daha aydın şəkildə göstərir.
Beləliklə, dərəbəy termini sadə bir tituldan daha artıqdır. O, keçmiş Azərbaycan cəmiyyətinin sosial quruluşunun, siyasi münasibətlərinin və iqtisadi sisteminin əsas elementlərindən birini təmsil edir. Dərəbəylər haqqında daha çox məlumat əldə etmək, Azərbaycan tarixinin daha dərindən anlaşılması üçün vacibdir.