Dərəbəylik: Tarixi Azərbaycan cəmiyyətinin sosial-iqtisadi quruluşunda mühüm yer tutan bir termindir. Sadəcə "dərəbəyinin hal və vəziyyəti" kimi qısaca izah etmək, bu mürəkkəb sosial sistemin mahiyyətini tam əks etdirmir. Dərəbəylik, əslində, feodalizmin Azərbaycan kontekstindəki təzahürüdür; torpaq mülkiyyətinin və siyasi hakimiyyətin geniş ərazilərdə dərəbəylər adlanan yerli əyanlar arasında paylanmasını əks etdirən bir sistemdir.
Dərəbəylər, öz ərazilərində geniş səlahiyyətlərə malik idilər. Onlar torpaqları idarə edir, vergi yığırdılar və hətta öz əsgərlərinə sahib idilər. Bu sistem, mərkəzi hakimiyyətin zəif olduğu dövrlərdə güclü yerli hakimiyyətlərin yaranmasına səbəb olurdu. Dərəbəylər arasındakı rəqabət və münaqişələr, ölkənin siyasi sabitliyini tez-tez pozurdu.
Dərəbəylik dövrü, Azərbaycan tarixinin müxtəlif mərhələlərində özünü göstərmişdir. Bu sistemin qalıqları hətta müasir dövrə qədər özünü hiss etdirir. Məsələn, bəzi bölgələrdə hələ də yerli əyanların və nüfuzlu ailələrin güclü təsiri müşahidə olunur. Dərəbəylik anlayışını tam başa düşmək üçün, Azərbaycanın tarixi, coğrafiyası və sosial quruluşunun xüsusiyyətlərini nəzərə almaq vacibdir. Bu, sadəcə bir sosial sistem deyil, həm də bir tarixi fenomendir ki, Azərbaycanın siyasi və iqtisadi inkişafına mühüm təsir göstərmişdir.
Beləliklə, dərəbəylik, sadəcə bir vəziyyət deyil, bir sistem, bir dövr, bir tarixi irsdir. Onun təsiri, Azərbaycanın bugünkü sosial və siyasi mənzərəsinə qədər uzanır. Dərəbəylik haqqında daha dərin araşdırmalar, Azərbaycan tarixinin daha yaxşı anlaşılmasına töhfə verə bilər.