Dəyə – Azərbaycan dilinin zəngin leksikasında özünəməxsus yer tutan bir sözdür. Sadəcə "qarğıdan və s.-dən düzəldilmiş komacıq; alaçıq, qazma" kimi qısa bir izahla kifayətlənmək, bu sözün əsl mahiyyətini əks etdirmir. Dəyə, əslində, sadə, təbii materiallardan – qarğıdan, samanlardan, bəzən də budaqlardan və torpağın özündən - sürətlə və asanlıqla inşa edilən müvəqqəti bir sığınacaqdır. Bu, müasir insanların rahat, hazır evlərinə bənzəməyən, daha çox təbiətlə ahəngdə olan, funksional, lakin sadə bir yaşayış məkanıdır.
Dəyənin ölçüləri və forması dəyişkəndir. Ehtiyac və mövcud materiallardan asılı olaraq, kiçik bir sığınacaqdan tutmuş, bir neçə nəfər üçün kifayət edəcək daha geniş bir quruluşa qədər ola bilər. Qışda sərçələrin samanlığa və dəyələrə sığınması da bu müvəqqəti sığınacağın kiçik ölçülərə malik olması ilə yanaşı, eyni zamanda quşlar üçün rahat və təhlükəsiz bir məkan təmin etməsinin də sübutudur.
Dəyənin tarixi kökləri də olduqca maraqlıdır. Kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan əhalinin həyatında mühüm rol oynamış, xüsusilə köçəri və yarı köçəri həyat tərzi sürən insanlar üçün olduqca əhəmiyyətli bir sığınacaq növü olub. Bu gün də kənd yerlərində, müvəqqəti işlərdə və ya təbii fəlakətlərdən sonra tez bir zamanda sığınacaq təmin etmək üçün dəyədən istifadə edilə bilər. Beləliklə dəyə, sadəliyinin arxasında dərin bir tarix və praktik əhəmiyyət daşıyan bir sözdür.
Ümumiyyətlə, "dəyə" sözü sadəcə bir tikili adı deyil, həm də müəyyən bir həyat tərzinin, təbiətlə harmoniyada yaşamağın simvoludur. O, keçmişin irsini özündə əks etdirərək, müasir həyatda da öz aktuallığını qoruyub saxlayır.