Dilsiz sözü Azərbaycan dilində iki əsas mənada işlənir: birbaşa və məcazi.
Birbaşa mənada "dilsiz" sözü fiziki olaraq danışa bilməyən, yəni dili olmayan, lal olan şəxsi və ya canlı varlığı ifadə edir. Bu, anadangəlmə və ya sonradan əldə edilmiş bir vəziyyət ola bilər. Doğuşdan dilsiz olan şəxslər üçün müxtəlif ünsiyyət üsullarından istifadə olunur, məsələn, əl jestləri, yazı və ya alternativ ünsiyyət vasitələri.
Məcazi mənada isə "dilsiz" sözü daha geniş bir kontekstdə istifadə olunur. Bu mənada söz, səssiz, hərəkətsiz və ya reaksiyasız olanı, həmçinin canlı və cansız varlıqları təsvir etmək üçün işlədilə bilər. Məsələn, "dilsiz bir gecə" ifadəsi sakit və səssiz bir gecəni təsvir edir. "Dilsiz maşın" ifadəsi isə işləməyən, səs çıxarmayan bir maşını bildirir. Həmçinin, emosional ifadəsizliyi, düşüncələrin gizlədilməsini və ya susmağı ifadə etmək üçün də istifadə oluna bilər. "Dilsiz bir qorxu" ifadəsi təsvir edilməyən, ancaq hiss edilən bir qorxuya işarə edir. Verilən misalda, "Sanki bütün adamlar daş kimi dilsiz və cansız idi" ifadəsində, insanların hərəkətsizliyi, duyğusuzluğu və reaksiyasızlığı vurğulanır.
Beləliklə, "dilsiz" sözünün mənası kontekstdən asılı olaraq dəyişir və həm fiziki, həm də metaforik bir mənaya malikdir. Onun geniş məna spektrini başa düşmək, ədəbiyyatda və gündəlik danışıqda onun düzgün istifadəsini təmin edir.