Xay sözü Azərbaycan dilində dənizdə, göldə və ya çayda tam sakitliyi, küləksizliyi, havanın sakit və dinc olmasını ifadə edir. Bu, sadəcə küləksizlik deyil, daha geniş bir təbiət hadisəsini, ətraf mühitin tam sükunətini əhatə edən bir vəziyyəti təsvir edir. Sanki təbiət nəfəs alır, hər şey sakit və hərəkətsizdir. Günəş sakit sulara əks olunur, bir tərpənmə belə hiss olunmur.
Xay, yalnız fiziki bir vəziyyət deyil, eyni zamanda emosional bir vəziyyəti də ifadə edə bilər. Dəniz xayı, insan ruhuna da sakitlik və rahatlıq gətirir. Bu sakitlik, ətraf aləmin gözəlliyini daha aydın şəkildə görməyə, təbiətlə daha yaxından əlaqə qurmağa imkan yaradır. Misal olaraq verilən "Hava xoş, dəniz xay, əncir-üzüm bol" cümləsi də bu sakitliyin, bolluğun və xoşbəxtliyin birlikdə mövcudluğunu göstərir.
Ənənəvi Azərbaycan mədəniyyətində, xüsusilə dənizçilik və balıqçılıqla bağlı olan bölgələrdə, "xay" anlayışı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Çünki dənizdəki sakitlik, balıqçılar üçün əlverişli şərait deməkdir. "Xay"ın gəlməsi, bol ov, uğurlu bir günün əlamətidir. Ona görə də bu söz, təkcə təbiətin vəziyyətini deyil, həm də insan həyatının və taleyinin müəyyən bir vəziyyətini də ifadə edə bilir. Beləliklə, "xay" sadə bir meteoroloji termin olmaqdan daha çox, mədəni və emosional dəyər daşıyır.
Qeyd etmək lazımdır ki, "xay" sözü, yalnız dəniz, göl və çaylar üçün deyil, həmçinin geniş mənada, hər hansı bir mühitin sakit və dinc vəziyyətini təsvir etmək üçün də istifadə oluna bilər. Məsələn, "hava xaydır" deyəndə yalnız küləksizliyi deyil, ümumiyyətlə havanın sakit və xoş olduğunu ifadə edirik.