Kolonializm (latıncadan colonia – “müstəmləkə”) tarixdə güclü dövlətlərin zəif və ya inkişaf etməkdə olan ölkələri siyasi, iqtisadi və mədəni cəhətdən öz nəzarətləri altına alması və istismar etməsi prosesidir. Bu, sadəcə ərazi ələ keçirməkdən daha çox mürəkkəb və çoxşaxəli bir hadisədir.
Kolonializm əsasən iqtisadi mənfəət əldə etmək məqsədi ilə həyata keçirilirdi. Müstəmləkələr ərazilərindəki təbii sərvətlər (qızıl, gümüş, ədviyyatlar, neft, almaz və s.) istismar edilir, ucuz əmək qüvvəsindən istifadə olunur, yerli əhali isə istismar edilirdi. Bu istismar yalnız iqtisadi deyil, həm də siyasi və mədəni idi: yerli idarəetmə sistemləri dağıdılır, yerli dillər və mədəniyyətlər təzyiq altında qalır, kolonizator dövlətin dili və mədəniyyəti üstün tutulurdu.
Kolonializmin nəticələri uzunmüddətli və çox zaman faciəli olurdu. Yerli əhalinin sosial-iqtisadi vəziyyəti pisləşir, əhalinin sayında azalma baş verir, mədəniyyətləri dağılır, ətraf mühitə ciddi ziyan vurulur, asılılıq və gerilik yaranırdı. Kolonializm müstəqillik əldə edildikdən sonra da ölkələrin inkişafına mane olan bir çox problem yaradır: iqtisadi asılılıq, siyasi qeyri-sabitlik, sosial bərabərsizlik, milli kimlik problemləri və s. Bu problemlərin həlli müstəmləkə dövründən sonra illər, hətta əsrlər boyu davam edə bilər.
Kolonializm yalnız tarixi bir hadisə kimi deyil, həm də dünyanın müasir siyasi və iqtisadi quruluşunu formalaşdıran əsas amillərdən biri kimi öyrənilməlidir. Müasir dünyada bərabərsizliyin, qlobal ədalətsizliyin və inkişafda olan ölkələrin problemlərinin köklərini anlamaq üçün kolonializmin təsirini araşdırmaq vacibdir. Bu prosesin müxtəlif tərəfləri – siyasi, iqtisadi, sosial, mədəni və ekoloji – hərtərəfli şəkildə tədqiq olunmalı və təhlil edilməlidir.