Müstəmləkələşdirmək felinin əsas mənası bir ərazini, xalqı və ya dövləti müstəmləkə halına gətirmək, öz nəzarətinə almaqdır. Bu, həm siyasi, həm iqtisadi, həm də mədəni aspektləri əhatə edən mürəkkəb bir prosesdir. Müstəmləkələşdirmə, adətən, güc tətbiqi, təzyiq, iqtisadi istismar və mədəni asimilyasiya vasitələri ilə həyata keçirilir. Zəbt olunmuş ərazinin yerli əhalisinin öz müstəqilliyini itirməsi, siyasi qərarlara təsir imkanlarının məhdudlaşdırılması və iqtisadiyyatın müstəmləkəçinin maraqlarına tabe edilməsi bu prosesin əsas xüsusiyyətləridir.
Etimoloji baxımdan, "müstəmləkələşdirmək" sözü "müstəmləkə" sözündən törəmişdir. "Müstəmləkə" sözü isə Fransız dilindəki "colonie" sözündən (latınca "colonia"dan) gəlir və əsasən yeni yerləşim məntəqələri, mühacirət yolu ilə yaradılan məskunlaşma yerləri mənasını verir. Ancaq tarix boyu bu söz, daha çox güc tətbiqi ilə əldə edilmiş, yerli əhalinin idarə olunması və istismarı üçün istifadə olunan əraziləri ifadə etməyə başlamışdır.
Müxtəlif kontekstlərdə "müstəmləkələşdirmək" sözü fərqli çalarlarda işlənə bilər:
- Siyasi müstəmləkələşdirmə: Bir dövlətin digər bir dövlətin siyasi müstəqilliyini məhv edərək öz nəzarətinə alması.
- İqtisadi müstəmləkələşdirmə: Bir ölkənin iqtisadiyyatının digər bir ölkə tərəfindən nəzarət altına alınması, yerli sənayenin inkişafının əngəllənməsi və təbii sərvətlərin istismarı.
- Mədəni müstəmləkələşdirmə: Bir mədəniyyətin digər bir mədəniyyət tərəfindən təzyiq yolu ilə təbliğ olunması, yerli dəyərlərin və adətlərin rədd edilməsi və asimilyasiya prosesi.
Məsələn: "Avropa ölkələri Afrikanı müstəmləkələşdirməklə onun təbii sərvətlərindən istifadə etmişlər." bu cümlədə "müstəmləkələşdirmək" sözü iqtisadi istismarı vurğulayır. Yaxud: "Qloballaşma prosesi bəzi ölkələrin mədəni müstəmləkələşdirilməsinə gətirib çıxarmışdır." bu cümlədə isə mədəni asimilyasiya ön plana keçir. Beləliklə, "müstəmləkələşdirmək" sözü geniş bir məna kəsb edir və kontekstdən asılı olaraq dəqiq mənası müəyyən edilir.