Qəlyanbaşı (qəlyan + başı) – qəlyanın ən mühüm və bədii cəhətdən ən zəngin hissəsi, tənbəkinin yerləşdirildiyi və yanması nəticəsində tüstünün əmələ gəldiyi hissədir. Sadəcə içərisinə tütün və od qoyulan hissə deyil, həm də qəlyanın ümumi estetik görünüşünü müəyyən edən əsas komponentdir.
Qəlyanbaşlarının çox müxtəlif formaları, ölçüləri və materialları mövcuddur. Ənənəvi olaraq gil, saxsı və ya metal materialından hazırlanırdı, lakin müasir dövrdə şüşə, daş və hətta ağacdan da hazırlanan qəlyanbaşlarına rast gəlmək olar. Hər bir material özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir: məsələn, gil qəlyanbaşları istilikkeçirmə baxımından daha yaxşıdır, şüşə qəlyanbaşları isə tüstünün rəngini daha aydın görməyə imkan verir.
Qəlyanbaşının dizaynı, bəzəyi və ölçüləri onun qiymətini və populyarlığını müəyyən edir. Bəzi qəlyanbaşları həqiqi sənət əsərləri kimi nəfis bəzəklərlə, oymalarla və ya rəsmlərlə bəzədilir. Bu bəzəklər tez-tez müəyyən mədəniyyətlərin və ya sənət üslublarının təzahürüdür. Beləliklə, qəlyanbaşı sadəcə bir funksiyanı yerinə yetirmir, həm də status simvolu, bədii əsər və mədəni irsin bir hissəsi kimi çıxış edir.
Qəlyanbaşının formasının və ölçülərinin tüstünün dadı və keyfiyyətinə də müəyyən təsiri var. Məsələn, geniş qəlyanbaşları tüstünün daha sərin və hamar olmasını təmin edərkən, daha dar qəlyanbaşları daha güclü və qatı tüstü əmələ gətirir. Ona görə də qəlyan sevərləri tez-tez öz zövqlərinə uyğun qəlyanbaşı seçirlər.