Mat (fars. mənşəli) sözü Azərbaycan dilində bir neçə mənada işlənir. Əsas mənası "heyranlıq, təəccüb, şok və ya heyrət hissi" ifadə etməsidir. Bir insan bir hadisə, vəziyyət və ya məlumat qarşısında o qədər təsirlənər ki, sözsüz qalar, fikrə dalar, özünü itirmiş kimi olar; bu vəziyyət "mat qalmaq" kimi ifadə olunur. Bu mənada "mat olmaq" ifadəsi, birdən-birə baş verən və gözlənilməz hadisələr qarşısında duyulan şok, heyrət və ya çaşqınlıq hisslərini ifadə edir. Məsələn, "Mən bu xəbərə mat qaldım!" deyəndə, gözlənilməz bir xəbərin yaratdığı təəccüb və heyrəti ifadə edirsiniz.
Sözün daha incə mənalarından biri də, dərin düşüncəyə dalmaq, fikrə batmaq və ya bir şeyə o qədər diqqət etməkdir ki, ətrafdakılar unudulur. Bu mənada "mat qalmaq", diqqətin tamamilə bir nöqtəyə yönəlməsini bildirir və burada heyranlıq və ya şok elementi zəifləyir, daha çox diqqətin cəmlənməsinə yönəlir. Məsələn, "Manzara o qədər gözəl idi ki, mən mat qalmışdım." ifadəsində, manzaraya tamamilə və dərin bir şəkildə heyran qalmaq ifadə olunur.
“Mat etmək” və ya “mat qoymaq” ifadələri isə, adətən, birini fikir və ya hərəkətləri ilə çaşdırmaq, heyran etmək, qarşısına gözlənilməz bir maneə qoymaq mənasında işlənir. Bu ifadələr, strateji oyunlarda, məsələn şahmatda rəqibi məğlub etmək, onu hərəkətsiz vəziyyətə salmaq kimi mənalar da daşıyır. Beləliklə, “mat” sözü sadəcə heyranlıqdan daha geniş bir məna spektrinə sahibdir.
Ümumilikdə, "mat" sözü Azərbaycan dilində emosional zənginliyə malik bir sözdür və kontekstdən asılı olaraq bir neçə fərqli nuansa sahib olur. Sadəcə "heyrətdən" daha çox, dərin təəccüb, şok, fikrə dalmaq və ya qarşı tərəfi çaşdırmaq kimi mənaları da özündə əks etdirir.