Məstanə sifəti Azərbaycan dilində "süzgün, axıcı, xumar" mənalarında işlənir. Ancaq bu izah tam və dəqiq deyil. Məstanə sözünün daha geniş və dəqiq bir tərifi üçün onun etimologiyasına və istifadə kontekstlərinə nəzər salmaq lazımdır.
Əvvəlcə, sözün mənşəyinə baxaq. "Məstanə" sözünün farsca "مستانه" (mestāne) sözündən gəldiyi güman edilir. Farsca "مست" (mest) "sərxoş", "məst" mənalarına malikdir. "-ane" isə sifət bildirən əlavədir. Beləliklə, "məstanə" əslində "məstə bənzər", "məstvari", "məstə oxşar" kimi bir məna daşıyır. Bu mənada, sadəcə "süzgün" və ya "axıcı" olmaqdan daha çox, bir növ valehedici, hipnotik, sərxoş edici bir təsiri nəzərdə tutur.
Bununla yanaşı, "məstanə" sözü yalnız fiziki görünüşü deyil, həm də şəxsiyyətin xüsusiyyətlərini ifadə edə bilər. Məsələn, birinin "məstanə baxışı" onun cazibədarlığına, sirli və valehedici görünüşünə işarə edə bilər. "Məstanə hərəkətlər" ifadəsi isə birinin incə, zərif, sürəkli və axıcı hərəkətlər etdiyini bildirə bilər. Yəni, sözün mənası kontekstdən asılı olaraq dəyişə bilər.
Vaqifin misalında gözlərin "məstanə" olması, onların süzgün, axıcı və valehedici olduğunu, sanki baxışlarında bir sərxoşluq, bir məstlik olduğunu bildirir. Bu baxışlar insanı valeh edir, ağlını və din-imanını aparır. "O məstanə gözlər süzüldükcə hər an; Alar can, tökər can" misrasında isə gözlərin təsiri daha da güclənir. Gözlərin süzülməsi, baxışın təsiri ilə canın alınıb tökülməsi, "məstanə" sözünün valehediciliyini, hipnotik təsirini daha aydın göstərir.
Nəticə olaraq, "məstanə" sözü sadəcə "süzgün" və "axıcı" olmaqdan daha çox məna daşıyır. O, valehedici, məst edici, hipnotik bir təsiri, zəriflik və incəliyi ifadə edən bir sifətdir və kontekstdən asılı olaraq fərqli nüanslar əldə edə bilər.