Natəmizlik sözü Azərbaycan dilində geniş mənada çirklilik, kirlilik deməkdir. Lüğətlərdəki qısa izahı, sözün əhatə etdiyi mənaların tamlığını əks etdirmir. Daha dəqiq və geniş izah üçün aşağıdakıları nəzərə almaq lazımdır:
Mənşəyi: "Natəmizlik" sözü "təmiz" sözünün mənfi formada işlənməsindən yaranıb. "Təmiz" sözünün kökü farsca "təmiz" ( پاک - pak) sözündəndir və "pak, təmiz, müqəddəs" mənalarını verir. "Natəmiz" isə bu kök sözə "na" (mənfi əlavə) əlavə olunmaqla meydana gəlib.
Mənaları: Natəmizlik sadəcə fiziki çirkliliyi deyil, həm də mənəvi, əxlaqi, sosial və hətta bədii çirkliliyi ifadə edə bilər.
Fərqli kontekstlərdə istifadəsi:
- Fiziki natəmizlik: Bu, əşyaların, yerlərin, bədənin çirkli olmasıdır. "Otağın natəmizliyi gözləri qıcıqlandırırdı.", "Natəmizlikdən xəstələnən uşaqlar təcili yardım xəstəxanasına yerləşdirildi." kimi cümlələrdə işlənir.
- Mənəvi natəmizlik: Bu, əxlaqsızlıq, vicdansızlıq, riyakarlıq kimi mənfi keyfiyyətləri ifadə edir. "Sözləri natəmizlikdən, həqiqətdən uzaq idi.", "Onun davranışı mənəvi natəmizliyini açıqca göstərirdi." kimi nümunələr göstərmək olar.
- Sosial natəmizlik: Bu, cəmiyyətin qəbul etdiyi norma və qaydaların pozulması ilə əlaqədardır. "Şəhərin sosial natəmizliyi problemini həll etmək üçün tədbirlər görülməlidir." kimi ifadə olunur.
- Bədii natəmizlik: Əsərlərdə, ifadələrdə, üslubda lüzumsuz, zəif, zövqsüz elementlərin olmasıdır. "Rəsmin natəmizliyi onu gözəllikdən uzaqlaşdırırdı." kimi istifadə edilə bilər.
Verilən nümunə cümləsində ("Xarrat:] Biçarə uşaq diqqətsizlik, natəmizlik nəticəsi olaraq öldü. T.Ş") natəmizlik fiziki bir natəmizlikdən, yəni uşağın sağlamlığına zərər verən bir çirklilikdən bəhs edir. Lakin kontekstdən asılı olaraq mənanın daha geniş olduğunu unutmaq olmaz.