Natəmiz sözü Azərbaycan dilində sifət və zərf kimi işlənən bir söz olub, farsca "na…" (infiks, tərifin əksini bildirir) və ərəbcə "təmiz" (təmiz, pak, saf) sözlərindən əmələ gəlmişdir. "Na…" iniksi "təmiz" sözünün əks mənasını bildirir, yəni "təmiz olmayan" mənasını ifadə edir. Lüğətlərdəki "çirkli" və "kirli" tərifləri əsas mənanı əks etdirsə də, daha geniş və dəqiq bir izah tələb edir.
Natəmiz, əsasən fiziki təmizliyin olmamasını ifadə edir. Bu, müxtəlif səviyyələrdə ola bilər: sadəcə tozlu və ya kirli bir səthdən tutmuş, ciddi sanitariya problemləri olan bir mühitə qədər. Məsələn, "natəmiz otaq" desək, otağın tozlu, kirli, əşyaların səliqəsiz yerləşdirilməsi, zibil qalıqlarının olması kimi halları nəzərdə tuturuq. "Natəmiz yer" ifadəsi isə daha geniş bir ərazini, məsələn, zibillik, tullantılarla çirklənmiş bir ərazini və ya sanitariya qaydalarına əməl olunmayan bir yerin vəziyyətini təsvir edə bilər.
Ancaq "natəmiz" sözü yalnız fiziki təmizliklə məhdudlaşmır. Məcaz mənada da işlənə bilər. Məsələn, "natəmiz düşüncələr", "natəmiz niyyətlər", "natəmiz əməllər" kimi ifadələr insanın mənəvi keyfiyyətlərinin, davranışlarının təmiz olmamasını, paxıllıq, hiyləgərlik, alçaqlıq kimi xüsusiyyətləri ifadə edə bilər. Bu istifadədə, "natəmiz" sözü, insanın əxlaqi və mənəvi baxımdan "pak" və "saf" olmamasının əksini ifadə edir.
Cümlə içində işlənmə nümunələri:
- Körpələr üçün natəmiz əşyalar sağlamlıq üçün təhlükəlidir.
- O, natəmiz işlər görməkdən çəkinmirdi.
- Natəmiz suya toxunmaq təhlükəlidir.
- Natəmiz düşüncələr onun həyatını məhv etdi.
- İş yerini natəmiz saxlamaq qadağandır.
Beləliklə, "natəmiz" sözünün mənası kontekstdən asılı olaraq dəyişə bilsə də, əsasən fiziki və ya mənəvi cəhətdən təmiz olmayan vəziyyəti, çirkli, kirli və ya pak olmayan hər şeyi ifadə edir.