Tapmaca sözü Azərbaycan dilində geniş yayılmış bir termindir və müəyyən bir şeyin və ya hadisənin bənzətmə, metafora və ya alegoriya vasitəsi ilə, qəsdən qeyri-aydın, üstüörtülü şəkildə ifadə olunduğu bir növ söz oyunu, söz sənəti nümunəsidir. Bu ifadənin məqsədi dinləyicinin və ya oxucunun fikirləşməsi, əqli qabiliyyətini işə salması və həllini tapmaq üçün məntiqi əlaqələr qurmasıdır.
Tapmacalar əsasən şifahi xalq ədəbiyyatının ayrılmaz hissəsidir və nəsildən-nəslə ötürülərək yaşayır. Onların məzmunu müxtəlifdir: təbiət hadisələrindən, əşyalardan, heyvanlardan tutmuş insan həyatının müxtəlif aspektlərinədək geniş spektr əhatə edə bilər. Tapmacaların quruluşu da müxtəlifdir; bəziləri sadə, bəziləri isə olduqca mürəkkəb və çoxmənalı ola bilər. Bir tapmacanın həlli üçün dilin incəliklərinin, məcazların, bənzətmələrin və əşyaların xüsusiyyətlərinin dəqiq bilinməsi tələb oluna bilər.
Tapmacaların əsasən iki növü vardır: sadə tapmacalar və mürəkkəb tapmacalar. Sadə tapmacalar birbaşa və açıq-aşkar bənzətmələr üzərində qurulur. Mürəkkəb tapmacalar isə daha çox qatlı, əlavə mənalar ehtiva edir və həll edilməsi üçün daha çox düşüncə tələb edir. Həmçinin, tapmacaların şəkli və tərkibi baxımından müxtəlifliyi vardır: bənzətmə, müqayisə, təzad, paradoks, söz oyunları kimi üsullardan istifadə edilir.
Tapmaca sözünün etimologiyası (sözün mənşəyi) haqqında məlumatlar məhduddur, ancaq türkiyə dilləri ailəsinə aid olduğunu demək olar. Sözün strukturu və işlənmə üsulları nəzərə alınaraq, əsasən "tapmaq" felindən törəmə olduğunu fərz etmək olar. Yəni həlli tapılması lazım olan bir şeyi bildirir.
Cümlədə nümunələr:
- Uşaqlar tapmaca həll etməkdən çox həzz alırdılar.
- Bu tapmaca çox çətindir, həllini tapa bilmirəm.
- O, özünün ağıllı olduğunu göstərmək üçün çətin bir tapmaca söylədi.
- Tapmacalar uşaqların zehinini inkişaf etdirir.