Tezdən sözü Azərbaycan dilində zərf kimi işlənir və əsasən vaxtın erkənliyini, sübh çağını, günün çox erkən saatlarını bildirir. Lüğətlərdəki "alaqaranlıqdan, hava açılmamışdan, sübh erkəndən" tərifi sözün əsas mənasını əks etdirir, lakin daha geniş və nüanslı izah tələb edir.
Sözün etimologiyasına nəzər salsaq, "tez" kökündən və "-dən" əlavəsindən əmələ gəldiyini görərik. "-dən" əlavəsi məkan və ya zaman mənsubiyyətini bildirir. Beləliklə, "tezdən" "tez vaxtdan", "erkən vaxtdan" kimi bir məna daşıyır. Bu zaman "tez" sözünün sürət, sürətlənmə ilə yanaşı, vaxtın erkənliyini ifadə etmə qabiliyyətindən irəli gəlir. Yəni "tezdən" sadəcə "sürətlə" deyil, "erkən", "sübhdən", "günəş doğmamışdan" mənalarında da işlənə bilər.
Cümlədə istifadəsinə nümunələr:
- Tezdən qalxıb işə getdi. (Günəş doğmadan, səhər tezdən)
- Tezdən yağış başladı. (Günün erkən saatlarında)
- Tezdən bazar açılır. (Günəş doğandan tezliklə)
- Tezdən qonaqlarımız gələcək. (Günün ilk saatlarında)
- Babam tezdən bağa gedib, tərəvəz yığmışdı. (Günəş doğmadan, alaqaranlıqda)
Göründüyü kimi, "tezdən" zərfi müxtəlif kontekstlərdə vaxtın erkənliyini ifadə edərək, dəqiq vaxtı göstərməsə də, həmin vaxtın günün əvvəlki hissəsinə aid olduğunu aydınlaşdırır. "Səhər tezdən" ifadəsi ilə sinonim olsa da, "səhər tezdən" daha spesifik, "tezdən" isə daha ümumi bir ifadədir.