Toxa sözü Azərbaycan dilində əsasən kənd təsərrüfatında, xüsusilə də torpaq becərmə işlərində istifadə olunan bir əl alətidir. Lüğətlərdə sadəcə "kətmən" kimi tərcümə olunsa da, mənası "kətmən"dən bir qədər fərqlənir və daha dəqiq tərifi "kiçik, əl ilə işlədilən, nisbətən dar və uzun saplı kəsici-qazıcı alət" olaraq verilə bilər.
Toxanın kətməndən fərqi onun ölçülərində və əsasən istifadə sahəsindədir. Kətmən adətən daha böyük, daha ağır və daha geniş bir kəsici hissəyə malikdir və torpağı daha dərin şumlamaq üçün istifadə olunur. Toxa isə daha kiçik, yüngül və dar olması səbəbindən daha incə işlərdə, məsələn, dar yarıqların qazılmasında, kiçik bitkilərin ətrafının təmizlənməsində, torpağı gevşetməkdə və ya yığmaqda istifadə olunur.
Sözün etimologiyasına nəzər salsaq, "toxa" sözünün türk dillərindən gəldiyi ehtimal olunur. "Toxumaq", "toxunmaq" kimi fellərlə etimoloji bağlılığı araşdırılmalıdır. Belə ki, topa, yığma, bir yerə toplama mənalarından da çıxış edərək torpağın bir yerə yığılması, qazılması kimi mənaları da ehtiva edir. Bu mənada, toxa ilə yerin toxunması, torpaqla yaxından işlənməsi arasında bir əlaqə qurmaq mümkündür.
Ədəbiyyat nümunələrində toxanın əsasən kənd həyatında, ağır əmək şəraitində istifadə olunduğu görünür. Mirzə Şəfi Vazeh və ya Süleyman Vurğunun əsərlərində olduğu kimi, toxa, kürək, alakeş kimi alətlər kənd qadınlarının gündəlik həyatının ayrılmaz hissəsi kimi təsvir olunur. Bu nümunələr toxa sözünün konkret mənasından əlavə, kənd həyatının, əməyin, qadınların ağır fiziki işlərinə işarə edir. Məsələn, "Pas atır toxalar, bellər, kürəklər; Barmaqlar dincəlir, əllər şad olur" misrasında toxanın işlənməsi nəticəsində əldə edilən rahatlığa işarə edilir.
Yekun olaraq, "toxa" sözü sadəcə "kətmən" kimi tərcümə olunmaqdan daha çox mənaya malikdir. O, kiçik ölçüləri, incə işlərdə istifadəsi və kənd həyatının simvolu kimi ədəbiyyatda təsviri ilə özünəməxsus bir yeri vardır.