Toxtamaq felinin Azərbaycan dilindəki mənası, sadəcə "dayanmaq"dan daha geniş və çoxqatlıdır. Lüğətlərdəki "dayanmaq, dözmək, səbir etmək, duruxmaq; sakit olmaq, özünü saxlamaq, özünü ələ almaq" ifadələri, sözün əhatə etdiyi mənaları tam əks etdirməsə də, əsas istiqamətləri göstərir. Toxtamaq, həm fiziki hərəkətin dayandırılmasını, həm də emosional, psixoloji və ya intellektual səviyyədə bir dayanmanı, durğunluğu, nəzarəti ifadə edə bilər.
Mənşəcə, "toxtamaq" türk dillərindən gələn bir sözdür. Kökü, durma, dayanıqlıq, sabitlik mənalarını ifadə edən kökdən törəyir. Bu kökün müxtəlif dillərdəki qohumları, mənalarının oxşarlığını göstərir. Məsələn, "tok" (durmaq) kimi köklərlə əlaqəsi aydın görünür.
Məna çalarları: "Toxtamaq" feli müxtəlif kontekstlərdə fərqli mənalar kəsb edir:
- Fiziki toxtamaq: "Avtobus dayanacaqda toxtadı." (Dayanmaq, durmaq)
- Dözüm, səbir: "Ağrılara toxtamalı oldum." (Dözmək, səbir etmək, qarşı durmaq)
- Emosional nəzarət: "Özünü toxta, hirslənmə!" (Sakit olmaq, özünü ələ almaq, emosiyaları nəzarətdə saxlamaq)
- Fəaliyyətin dayandırılması: "İşləri bir müddətə toxtamalı oldum." (Dayandırmaq, ara vermək)
- Düşünmək, duruxmaq: "Bir az toxta, sonra qərar ver." (Düşünmək üçün dayanmaq, duruxmaq, ətraflı düşünmək)
Cümlədə istifadəsi: "Toxta, düşündüyünü söylə." , "Yağış toxtadı və günəş çıxdı." , "Səbir et, toxta, hər şey düzələcək.", "Bu qədər işlədikdən sonra bir az toxtamalısan." kimi cümlələrdə "toxtamaq" fərqli mənalarını nümayiş etdirir.
Qısaca olaraq, "toxtamaq" feli, sadə bir dayanma hərəkətindən çox, həm fiziki, həm də metaforik mənada, müxtəlif növ dayanma, durğunluq və nəzarəti ifadə edən çoxmənalı bir sözdür. Mənası həmişə kontekstdən asılıdır.