Tumarlanmaq sözü Azərbaycan dilində geniş mənada “özünü, saçını, başını səliqəyə salmaq, özünə sığal vermək” mənasında işlənir. Lüğətlərdəki “qayıd” mənası isə daha dar və köhnəlmiş bir istifadədir və ümumi leksikondan bir qədər kənarda qalmışdır. Müasir Azərbaycan dilində “qayıd” mənası ilə daha az rast gəlinir. Əsas məna, yəni özünü səliqəyə salmaq, özünə qulluq etmək mənası daha önə çıxır.
Sözün etimologiyası haqqında dəqiq məlumat yoxdur, lakin "tumar" sözü ilə əlaqəli olması ehtimal olunur. "Tumar" sözü bəzən gözəl, səliqəli, bəzən də yaxşı düzülmüş, bütöv anlamında işlənir. Beləliklə, "tumarlanmaq" özünü tam, bütöv, səliqəli və gözəl hala salmaq, düzəltmək mənasını da ehtiva edə bilər. Bu baxımdan, "tumarlanmaq" sadəcə saç və başa aid deyil, həm də paltarın, ümumi görünüşün səliqəyə salınmasına da aid edilə bilər.
Misal olaraq, verilən cümlədə ("Salavatlar məxrəcdən gəlmədə davam edir, saqqallar tumarlanırdı") saqqalların səliqəyə salınması, taranması və ya düzəldilməsi nəzərdə tutulur. Bu cümlədə "tumarlanmaq" sözü daha çox "tarandı", "düzəldildi", "səliqəyə salındı" kimi ifadələrlə eyniləşdirilə bilər.
Digər nümunələr:
- Toy günündə özünü tamamilə tumarlamışdı; gözəl paltar geyinmiş, saçlarını gözəl düzəltmişdi.
- Səhər tezdən durub, özünü tumarladı, işə hazırlaşdı.
- Uşaq özünü tumarlamağı öyrənməlidir; özünə qulluq etmək vacibdir.
Beləliklə, "tumarlanmaq" sözünün mənası kontekstdən asılı olaraq dəyişsə də, əsas mənası özünü səliqəyə salmaq, özünə qulluq etmək, gözəl görünməyə çalışmaqdır. Köhnə, az işlənən “qayıd” mənası isə bu əsas mənanın kölgəsində qalır.