Vicdan (ər. ضمير - ḍamīr) sözü ərəb mənşəlidir və əslində "özünü bilmək, özünü dərk etmək" mənasını ifadə edir. Lüğətlərdə sadəcə "öz hərəkəti üçün mənəvi məsuliyyət hissi, təmiz ürək hissi, öz hərəkətlərinin yaxşı və ya pis olduğunu duyma" kimi tərif edilməsi, onun zəngin semantik potensialını tam əks etdirmir. Vicdan, insanın daxili dünyasında yerləşən, hərəkətlərinin mənəvi ölçüsünü dəyərləndirən, yaxşı və pis arasındakı fərqi duymasını təmin edən mürəkkəb bir psixoloji və fəlsəfi anlayışdır.
Vicdan sadəcə bir hissiyyat deyil, eyni zamanda əxlaqi və mənəvi dəyərlər sisteminin özünü göstərməsidir. İnsanın tərbiyəsi, sosial mühit, mədəniyyət, dini inanclar və əxlaqi təlimlər vicdanın formalaşmasında mühüm rol oynayır. Belə ki, eyni hərəkət fərqli insanlar tərəfindən fərqli vicdan dəyərləndirilməsinə məruz qalır. Vicdan, həm də özünü idarəetmə, özünü nəzarətdə saxlama mexanizmidir. İnsan öz hərəkətlərinin nəticələrini əvvəlcədən düşünərək vicdanını dinləyir və davranışını buna uyğun şəkildə tənzimləyir.
Vicdanın işlənməsi cümlələrdə müxtəlif kontekstlərdə baş verə bilər:
- Vicdan əzabı çəkirdi: Bu cümlə vicdanın insanın daxili sülhünü pozduğunu, hərəkətinin pis olduğunu ona xatırlatdığını göstərir.
- Vicdanı sakit idi: Bu cümlədə vicdanın rahatlığı, insanın öz hərəkətlərinin doğruluğuna əminliyini bildirir.
- Vicdanı onu bu işdən çəkindirdi: Bu cümlə vicdanın insanı yanlış hərəkətdən saxlayan bir maneə kimi təqdim edir.
- Sənin vicdanın haradadır?: Bu cümlə bir tənqiddir və əxlaqın pozulmasını, ədalətsiz davranışı ifadə edir.
- Vicdanlı insan: Bu ifadə əxlaqlı, dürüst, ədalətli insan anlamını verir.
Ümumiyyətlə, vicdan insanın daxili dünyasının əsas tərkib hissələrindən biridir və onun əxlaqi və mənəvi inkişafında əhəmiyyətli rol oynayır. Vicdanın olması insanı yaxşı və pis arasında fərq qoymağa, əxlaqi davranışlara yönəltməyə kömək edir.