Olmaq feili Azərbaycan dilinin ən çox işlənən və məna çalarları zəngin olan sözlərindən biridir. Müstəqil feil olaraq bir sıra əsas mənaları əhatə edir, lakin bu mənalar kontekstdən asılı olaraq müxtəlif çalarlar ala bilir. Əsas mənalarını daha geniş və dəqiq şəkildə izah edək:
1. Varlıq və mövcudluq: "Olmaq" feili bir varlığın, hadisənin, vəziyyətin mövcudluğunu bildirir. Bu, ən geniş və fundamental mənasıdır. Məsələn, "Dünya var oldu" cümləsində "oldu" feili dünyanın mövcudluğunu, varlığını ifadə edir. "Orada bir ev var idi" cümləsində isə "var idi" ifadəsi evin keçmişdə mövcudluğunu bildirir.
2. Yerləşmə və mövqe: "Olmaq" feili həmçinin bir şeyin yerini, mövqeyini, vəziyyətini göstərir. Məsələn, "Kitab masanın üstündədir" cümləsində "dir" feili kitabın masanın üstündə yerləşməsini bildirir. "O, Bakıda idi" cümləsində isə "idi" feili şəxsin Bakı şəhərində yerləşməsini, orada olmasını ifadə edir.
3. Hal və vəziyyət: "Olmaq" feili bir şeyin və ya şəxsin halını, vəziyyətini də ifadə edə bilir. Məsələn, "Xəstə idi" cümləsində "idi" feili şəxsin xəstə halında olmasını, "Səhər oldu" cümləsində isə "oldu" feili səhər halının baş verməsini bildirir. "Çox xoşbəxtdir" cümləsində isə "dir" feili xoşbəxtlik halını ifadə edir.
4. Gerçəkləşmə və baş vermə: Bəzi hallarda "olmaq" feili bir hadisənin baş verməsini, gerçəkləşməsini bildirir. Məsələn, "Hadisə gecə oldu" cümləsində "oldu" feili hadisənin gecə baş verməsini bildirir.
5. Yaşamaq, mövcud olmaq (zaman baxımından): "İki il Bakıda oldum" cümləsindəki "oldum" feili iki il ərzində Bakıda yaşamış olmanı ifadə edir. Bu, "yaşamaq", "sakin olmaq", "ömür sürmək" mənalarına uyğundur. Lakin bu məna da digər mənalar kimi kontekstdən asılı olaraq dəyişə bilər.
Qeyd: "Olmaq" feili köməkçi feil kimi də işlənir və mürəkkəb zaman formalarının əmələ gəlməsində mühüm rol oynayır. Məsələn, "Oxuyurdum", "Oxuyacağam" kimi zaman formalarında "olmaq" feili köməkçi feil funksiyasını daşıyır.