Provokator sözü latın dilindən mənşəli olub, "provocatio" sözündən törəmişdir. "Provocatio" isə "çağırmaq, təhrik etmək, meydan oxumaq" mənalarını verir. Ona görə də, provokatorun əsas mənası başqalarını müəyyən bir hərəkətə, fikrə və ya reaksiyaya təhrik edən şəxs deməkdir. Bu təhrik müxtəlif məqsədlərə, o cümlədən siyasi, sosial və ya şəxsi məqsədlərə xidmət edə bilər.
Lüğətlərdə verilən "Provokasiya vasitəsilə iş görən polis casusu" tərifi provokatorun tarixi kontekstdəki bir təzahürünü əks etdirir. Xüsusilə çar Rusiyası dövründə, gizli polis qurumları tərəfindən inqilabi hərəkatları ifşa etmək, onların üzvlərini tutmaq və ya hərəkatı zəiflətmək üçün provokatorlardan geniş istifadə olunurdu. Bu provokatorlar inqilabçı qruplara sızır, onların fəaliyyətlərini izləyir və hətta özləri də hərəkətlər təşkil edərək, sonra isə onları ifşa edirdilər. Beləliklə, "Provokator" sözü bu tarixi kontekstdə, gizli və hiyləgər metodlarla iş görən bir casus kimi başa düşülür.
Lakin, müasir istifadədə "provokator" daha geniş məna kəsb edir. O, hər hansı bir qrupun, icmanın və ya şəxsin əsəblərini qıcıqlandıran, münaqişə yaradan, narazılığı alovlandıran, qəsdən mübahisə və ya qarşıdurma yaradan şəxs kimi də başa düşülür. Məsələn, sosial mediada qəsdən qıcıqlandırıcı fikirlər yazan, kütləvi etirazları təşkil edən və ya başqalarını qarşı-qarşıya gətirən şəxs provokator adlandırıla bilər. Bu kontekstdə "təhrikçi, fitnəçi, fəsadçı" sözləri provokatorun mənasını tamamilə əhatə edir.
Provokatorun mənası kontekstdən asılı olaraq dəyişə bilsə də, əsas xüsusiyyəti qəsdən başqalarını hərəkətə təhrik etməkdir. Bu təhrik müsbət və ya mənfi nəticələrə gətirib çıxara bilər. Məsələn, bir müəllim şagirdlərin fikirləşmə və müzakirə etmək üçün onları təhrik edə bilər (müsbət), ancaq bir siyasətçi qəsdən iğtişaşlar yaratmaq üçün əhalini təhrik edə bilər (mənfi).
Cümlədə istifadəsi nümunələri:
- O, provokator kimi hərəkət edərək, icmanın daxilində böyük mübahisə yaratdı.
- Polis provokatoru tutdu və onun fəaliyyətinin ardınca düşdü.
- Onun sözləri provokator xarakterli idi və bütün zalı qıcıqlandırdı.
- Həmin qrup öz məqsədlərinə çatmaq üçün provokator metodlardan istifadə edirdi.