Təxəyyül (ər. تخيل - taxayyul) sözü ərəb mənşəli olub, "təsəvvür etmək", "canlandırmaq", "zehndə canlandırmaq" mənalarını ifadə edir. Lüğətlərdə sadəcə "zehndə bir şeyin təsəvvür edilməsi" kimi qısa izahı olsa da, daha geniş və dəqiq bir şəkildə izah etmək mümkündür. Təxəyyül, insanın şüurunda mövcud olmayan, ya da real aləmdə mövcud olub, ancaq özü üçün aydın olmayan məlumat və təəssüratları birləşdirərək yeni obrazlar, hadisələr, vəziyyətlər yaratma qabiliyyətidir. Bu proses həm duyğulara, həm də məntiqi düşüncəyə əsaslana bilər.
Təxəyyülün fəaliyyəti iki əsas istiqamətdə müşahidə oluna bilər: reproduktiv və yaradıcı. Reproduktiv təxəyyül əvvəllər qavranılmış təəssüratların yenidən canlandırılması ilə bağlıdır. Məsələn, əvvəllər görmüş bir mənzərəni, eşitmiş bir səsi zehndə yenidən canlandırmaq reproduktiv təxəyyülə aiddir. Yaradıcı təxəyyül isə tamamilə yeni obrazların, ideyaların, konsepsiyaların yaradılması ilə bağlıdır. Elm, incəsənət, ədəbiyyat və texnikanın inkişafında yaradıcı təxəyyülün rolu əvəzsizdir. Rəssamın əsərinin canlanması, yazıçı tərəfindən hekayənin qurulması, alimin yeni bir nəzəriyyənin inkişaf etdirilməsi – hamısı yaradıcı təxəyyülün məhsuludur.
Təxəyyül, həmçinin, insanın xəyala qapılmasına, arzularını, istəklərini və ya qorxularını zehni olaraq yaşamasına imkan verir. Bu mənada, təxəyyül həm yaradıcı potensialın, həm də psixoloji tarazlığın vacib bir elementidir. Ancaq həddindən artıq təxəyyül reallıqdan uzaqlaşmağa, xəyalpərəstliyə və hətta xəstəliklərə səbəb ola bilər. Buna görə də, təxəyyülün tarazlı və məqsədyönlü şəkildə istifadəsi vacibdir.
Cümlədə necə işləndiyi nümunələri:
- Yazıçının zəngin təxəyyülü onu maraqlı əsərlər yaratmağa sövq edir.
- Uşaqların təxəyyülü çox zəngindir, onlar hər şeyi özünəməxsus şəkildə təsəvvür edə bilirlər.
- O, baş verə biləcək hadisələri öncədən təxəyyül edərək, özünü mümkün risklərdən qoruyurdu.
- Qədim miflər xalqların zəngin təxəyyülünün məhsuludur.
- Film rejissorunun təxəyyülü əsəri daha da maraqlı edib.