Tərcüman sözü ərəb dilindən (“تَرجُمان” - tərğumān) gəlmişdir və köhnə Azərbaycan dilində əsasən “tərcüməçi” mənasında işlənmişdir. Müasir Azərbaycan dilində istifadə tezliyi azalsa da, köhnə ədəbiyyat nümunələrində və tarixi mətnlərdə tez-tez rast gəlinir.
Lüğətlərdə əks olunan "tərcüməçi" mənası onun əsas və ən geniş yayılmış mənasıdır. Yəni, tərcüman bir dildən digər dilə şifahi və ya yazılı mətnləri tərcümə edən şəxsdir. Bu mənada "tərcüman" sözü, "tərcüməçi" sözünün daha köhnə, klassik bir sinonimi kimi qəbul edilə bilər.
Lakin, tarixi kontekstdə "tərcüman" sözünün daha geniş bir məna spektrinə malik olduğu müşahidə olunur. Məsələn, diplomatik və ya siyasi sahələrdə, xarici ölkələrlə əlaqələrin qurulmasında vasitəçi rolunu oynayan şəxs də "tərcüman" adlandırıla bilərdi. Bu zaman onun funksiyası sadəcə dil maneəsini aradan qaldırmaqdan ibarət deyil, həm də mədəni, siyasi və sosial kontekstləri anlamaq və tərəflər arasında effektiv əlaqə yaratmaqdan ibarət idi.
Verilmiş nümunədə ("sabiq alman konsulxanası tərcümanlarından Əbülfət mirzənin evini axtarmaq...") "tərcüman" sözü, konsulxanada işləyən və əcnəbilərlə ünsiyyətdə vasitəçi rolunu oynayan şəxsi ifadə edir. Bu zaman onun yalnız tərcümə etməsi yox, həm də diplomatik və ya inzibati işlərdə iştirak etməsi ehtimalı yüksəkdir.
Qısaca, "tərcüman" sözü "tərcüməçi" mənasını əhatə etsə də, tarixi və kontekstu nəzərə alaraq daha geniş bir məna kəsb edə bilir. Onun mənası həmin sözün işləndiyi cümlənin və mətnin ümumi məzmununun dərk edilməsindən asılıdır.