Tərpətmə (f.i. "tərpətmək"dən) sözü Azərbaycan dilində bir neçə mənada işlənən çoxmənalı bir sözdür. Əsas mənası hərəkətə gətirmək, sakit vəziyyətdən çıxarmaq, hərəkət etdirmək, sarsıtmaq mənasını ifadə edir. Bu mənada tərpətmə, fiziki təsirlə hərəkətə gətirməyi (məsələn, bir əşyanı tərpətmək, bir heyvanı tərpətmək) olduğu qədər, emosional və ya psixi təsirlə də hərəkətə gətirməyi (məsələn, vicdanını tərpətmək, ürəyini tərpətmək) əhatə edir.
Daha dəqiq ifadə etmək üçün, "tərpətmə"nin mənasını aşağıdakı kimi təsnif edə bilərik:
1. Fiziki Tərpətmə: Bu mənada "tərpətmə" kəskin olmayan, lakin nəzərəçarpacaq dərəcədə bir hərəkətə səbəb olan təsiri bildirir. Müşahidə olunan hərəkət kiçik və ya böyük miqyaslı ola bilər. Məsələn:
- "Yüngül külək ağacların budaqlarını tərpətdi." (kiçik miqyaslı hərəkət)
- "Zəlzələ evləri güclü şəkildə tərpətdi." (böyük miqyaslı hərəkət)
2. Emosional/Psixi Tərpətmə: Bu mənada "tərpətmə" bir insanın emosional və ya ruhi halında dəyişikliyə səbəb olan təsiri ifadə edir. Bu, müsbət (məsələn, sevinc, həyəcan) və ya mənfi (məsələn, kədər, qorxu) emosiyaları əhatə edə bilər. Məsələn:
- "Dostunun məktubu onu dərincə tərpətdi." (müsbət emosiyalar)
- "Bu xəbər onu çox tərpətdi." (mənfi emosiyalar)
- "Onun sözləri vicdanını tərpətdi." (əxlaqi narahatlıq)
3. Metaforik İstifade: "Tərpətmə" bəzən metaforik olaraq, bir şeyin vəziyyətini dəyişdirmək, durğunluğu pozmaq mənasında da işlənə bilər. Məsələn:
- "İqtisadiyyatı tərpətmək üçün yeni islahatlar lazımdır." (durğunluğu pozmaq)
Sözün mənşəyi türk dillərindən gəlir və "tərpənmək" fellə əlaqədardır. "Tərpətmə"nin işlənməsi, cümlənin kontekstindən asılı olaraq, fərqli mənalar kəsb edir. Yuxarıda göstərilən nümunələr "tərpətmə" sözünün çox yönlü və zəngin leksik imkanlarını nümayiş etdirir.