Tərtəmiz sifəti "lap təmiz", "olduqca təmiz" mənasında işlənir. Lüğətlərdəki qısa izah, sözün zəngin semantik potensialını tam əks etdirmir. Əslində "tərtəmiz" sadəcə "çox təmiz" mənasından daha çox şey ifadə edir. Bu söz, təmizliyin dərəcəsini ifadə etməklə yanaşı, həm də mükəmməl təmizliyi, ləkəsizliyi, hər cür qüsurdan azadlığı vurğulayır. Bir növ ideal təmizlik mənası daşıyır. "Təmiz" sözü ilə müqayisədə "tərtəmiz" daha güclü, daha təsirli və obrazlıdır.
Sözün etimologiyasına nəzər salsaq, "tərtəmiz"in "tər" və "təmiz" sözlərinin birləşməsindən əmələ gəldiyi ehtimal olunur. Ancaq bu birləşmənin semantik inkişafı və əslində hansı əsas sözün əlavə kimi işləndiyi hələ də mübahisəlidir. "Tər" sözü burada təmizliyin güclülüyünü, dərinliyini, tamlığını ifadə edən bir intensivlik artırıcı element kimi fəaliyyət göstərir. "Tərtəmiz" sözü, əşyaların, yerlərin, hətta insanların mənəvi cəhətdən mütləq təmizliyini ifadə etmək üçün də işlədilə bilər.
Hüseyn Cavidin misalında ("Qırxılıb çənəsi, buxaq tərtəmiz; Durur qabağında örtüklü bir miz.") "tərtəmiz" sözü buxağın mütləq, ləkəsiz təmizliyini vurğulayır. Bu, sadəcə fiziki təmizlik deyil, həm də təmizlik anlayışının estetik və hətta simvolik aspektidir. Buxağın təmizliyi, mizə və ümumi səhnəyə, hətta hadisənin təmizliyini, məsumluğunu ifadə edir.
Müxtəlif cümlələrdə "tərtəmiz" sözünün işlənməsinə baxaq:
- Otaq tərtəmiz idi.
- Vicdanı tərtəmiz insandır.
- Qar tərtəmiz, ağ idi.
- Yeni maşın tərtəmiz, parıldayırdı.
Göründüyü kimi, "tərtəmiz" müxtəlif kontekstlərdə həm maddi, həm də mənəvi təmizliyi ifadə etmək üçün geniş işlənir və hər zaman yüksək dərəcəli təmizliyi bildirir.