Azərbaycan dilinin izahlı lüğətlərində "tıxmaq" feli, əsasən "acgözlüklə yemək" mənasında izah olunur. Lakin bu, sözün tam mənasını əhatə etmir. Daha geniş və dəqiq bir şəkildə izah etmək üçün fərqli aspektlərini nəzərə almaq lazımdır.
Etimologiya: "Tıxmaq" feli, türkcə köklərə malikdir və "dolu, sıx" mənasını ifadə edən kökdən törəmişdir. Bu kökdən "tıxınmaq" (sıxılmaq, dolmaq) kimi sözlər də əmələ gəlmişdir. "Tıxmaq" feli, bu əsas mənadan irəliləyərək, "bir şeyi yerə, qaba, boşluğa sıxmaq, doldurmaq" mənasını da qazanmışdır.
Məna çalarları: "Tıxmaq" feli, "acgözlüklə yemək" mənasından əlavə, fəaliyyətin intensivliyini, həddindən artıq olmasını vurğulayır. Yəni, yemək sadəcə çox deyil, həddən artıq, qəddarcasına, həvəslə və acgözlüklə yeyilir. Bu mənada, "yemək" əvəzinə "qoymaq", "sığışdırmaq" kimi sözlərin də işlədilməsi mümkündür. Məsələn, "qarnını tıxmaq" ifadəsi, qarnı həddindən artıq doldurmağı ifadə edir.
Cümlədə işlənmə nümunələri:
- Acgözlüklə yemək mənası: "O, bütün yeməyi özünə tıxdı." - Bu cümlədə "tıxmaq" feli acgözlüyü vurğulayır.
- Sıx doldurmaq mənası: "Çantanı əşyalarla tıxdı." - Burada "tıxmaq" feli çantanı əşyalarla sıx doldurmağı ifadə edir.
- Məcazi mənada: "Başını məlumatlarla tıxdı." - Bu cümlədə "tıxmaq" feli, şəxsin çoxlu məlumatla yükləndiyini, bilgilərin çoxluğunu vurğulayır.
Nəticə olaraq, "tıxmaq" feli, sadəcə "acgözlüklə yemək" mənası ilə məhdudlaşmayan, daha geniş semantik spektrə malik bir sözdür. Onun mənası kontekstdən asılı olaraq "sıx doldurmaq", "həddən artıq doldurmaq", "acgözlüklə qəbul etmək" kimi fərqli çalarlar ala bilir.