Toz-torpaq sözü Azərbaycan dilində mürəkkəb bir söz olub, "toz" və "torpaq" sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlib. Lüğətlərdə sadəcə "toz və torpaq, həm toz, həm də torpaq" kimi izah olunsa da, bu izah tam dolğun deyildir. Çünki sözün mənası kontekstdən asılı olaraq müxtəlif çalarlar qazana bilir.
Əsasən, "toz-torpaq" sözü xırda zərrəciklərdən, tozdan və torpaq hissəciklərindən ibarət olan qarışıq kütləni ifadə edir. Bu qarışıq kütlənin miqdarı və tərkibi dəyişə bilər – çox az miqdarda ola bilər, yaxud qalın bir təbəqə təşkil edə bilər. Müşfiqin misalında olduğu kimi ("Cana gəldim toz-torpağın əlindən") toz-torpaq əziyyət, çətinlik, yorucu vəziyyət metaforası kimi işlənir. Burada fiziki toz-torpaqdan daha çox həyatın çətinlikləri, sıxıntıları nəzərdə tutulur.
Digər tərəfdən, "toz-torpaq" sözü təmizliklə əlaqədar da işlənə bilər. Misal üçün, "Bulud:] Çəmənlərdən toz-torpağı silərsən" misalında olduğu kimi, burada toz-torpaq konkret olaraq çəmənlikdəki toz və torpaq qarışığıdır ki, təmizlənməlidir. Bu mənada söz daha konkret bir məna daşıyır.
Ümumi olaraq, "toz-torpaq" sözünün mənası kontekstdən asılı olaraq dəyişir: bəzən konkret olaraq toz və torpaq qarışığını, bəzən isə metaforik olaraq həyatın çətinliklərini, əziyyətlərini ifadə edir. Sözün etimologiyası açıq-aydın olaraq "toz" və "torpaq" sözlərinin birləşməsindən əmələ gəldiyini göstərir və bu iki sözün mənalarının birləşməsindən yaranan yeni bir məna kəsb edir.
Sözün sinonimləri arasında "çirk", "tozum-torpağım", "tozlu-torpaqlı" kimi sözləri göstərmək olar, lakin bunların hər birinin özünəməxsus kontekstual xüsusiyyətləri vardır. "Toz-torpaq" isə daha çox ümumi və geniş məna daşıyır.