Tükətmək felinin Azərbaycan dilindəki mənası, sadəcə "axıra çatdırmaq, bitirmək, sona çatdırmaq"dan daha geniş və çoxqatlıdır. Lüğətlərdəki qısa izahlar, sözün bütün imkanlarını əks etdirmir. Tükətmək, bir əməlin, prosesin və ya bir şeyin miqdarının sonuna çatmaq mənasını verərkən eyni zamanda, bu sonun əldə olunması ilə bağlı duyğuları, nəticələri də özündə əks etdirir.
Mənşə etibarilə, sözün kökü türk dillərinə aiddir və "tük" (tükenmek, tükeniş) əsasından törəmişdir. "Tük" əsasının mənası "bitmək", "yox olmaq", "təmam olmaq"dır. Bu, "tükətmək" felinin "bitirmək" mənasını tam əhatə etsə də, "bitirmək"dən daha intensiv bir məna ifadə etdiyini göstərir. "Bitirmək" daha neytral bir feldir, halbuki "tükətmək" çox zaman bir şeyin tamamilə yox olmasına, ehtiyatın tükənməsinə, bir prosesin yoruculuğuna və onun bitişinin müəyyən bir rahatlama və ya tükənmə hissi ilə müşayiət olunmasına işarə edir.
Məna çalarlarına nəzər salsaq, "tükətmək" fərqli kontekstlərdə aşağıdakı mənaları da qazana bilər:
- Tamamilə bitirmək, yox etmək: "Düşməni tükətdi." (tamamilə məğlub etdi)
- Ehtiyatı, qaynağı bitirmək: "Suları tükətdik." (su ehtiyatı qurtardı)
- Bir şeyi sonuna qədər istifadə etmək: "Pulunu tükətdi." (pulunu xərcləyib bitirdi)
- Bir prosesi sonuna qədər çəkmək (çox vaxt yorğunluq və tükənmə ilə nəticələnən): Şah Abbas misalında olduğu kimi "Ömrünü zindanda tükətdi." burada həm ömrünün sonuna çatması, həm də zindanda keçirdiyi ağır illərin izləri ifadə olunur.
- Gücü, səbri, qüvvəti bitirmək: "Səbrimi tükətdi." (səbri qurtardı)
Cümlədə işlənməsi: "Tükətmək" feli müxtəlif tamamlayıcılarla işlənə bilər. Məsələn, "tükətmək + obyekt" ("səbrimi tükətdi", "suyu tükətdi"), "tükətmək + zaman əlavəsi" ("illərini tükətdi", "günü tükətdi"), "tükətmək + məkan əlavəsi" ("enerjisini tükətdi" - məcazi mənada) kimi quruluşlar müşahidə olunur.
Beləliklə, "tükətmək" felinin lüğətlərdəki qısa izahı onun zəngin məna dünyasını tam əks etdirmir. Bu felin mənası, cümlədəki yeri və işlənmə üsulundan asılı olaraq dəyişir və müxtəlif məna çalarları daşıyır.