Ayılmaq felinin əsas mənası yuxudan oyanmaq, yuxudan durmaqdır. Bu, hər kəsin həyatında gündəlik təkrarlanan, sadə və hamıya tanış bir prosesdir. Sözün kökü qədim türkcədəki “ay” (günəş) kökü ilə bağlıdır və yuxunun qaranlığının günəşin çıxması ilə, yəni işığın gəlməsi ilə dağılması, sona çatması mənasını ehtiva edir. Beləliklə, ayılmaq həm fiziki bir hərəkət, həm də qaranlıqdan işığa, passivlikdən aktivliyə keçid kimi metaforik bir məna daşıyır.
Lüğətlərdəki sadə izahdan fərqli olaraq, ayılmaq həmçinin bir növ "yenidən doğulma", "diriliş" hissi ilə müşayiət oluna bilər. Səhər ayılmaq insanı gündəlik həyatının yeni bir dövrünə qədəm qoymağa hazırlayır. Bu, həm də uzun bir səyahətdən sonra evinə qayıdanın və ya uzun bir xəstəlikdən sonra sağalmış insanın yaşadığı yenidən həyata qovuşma hissi ilə müqayisə edilə bilər. Yəni, ayılmaq yalnız yuxudan oyanmaq deyil, həm də bir növ ruhani yenilənmə, həyata qayıdış mənasını da özündə ehtiva edir.
Ədəbiyyatda isə “ayılmaq” daha geniş mənalarda işlənə bilər. Məsələn, uzun bir aldanışdan, səhv bir düşüncədən, yanlış bir həyat tərzinin əsarətindən qurtulma, həqiqəti dərk etmə də “ayılmaq” kimi ifadə oluna bilər. Bu mənada “ayılmaq” bir növ "ağıllaşmaq", "fərqinə varmaq", "özünə gəlmək" mənalarını da qazanır. “Ayılmaq” həm də narkozdan, komadan və ya digər huşsuz vəziyyətlərdən çıxma kimi istifadə edilə bilər. Beləliklə, “ayılmaq” sözünün mənası kontekstdən asılı olaraq genişlənə və dərinləşə bilər.
Nəticə olaraq, “ayılmaq” sadə bir fel olaraq görünə bilsə də, mənası çoxcəhətli və zəngindir. Həm fiziki, həm də metaforik mənaları olan bu söz, insan həyatının və təbiətin dövriyyəsinin simvolu kimi də qiymətləndirilə bilər.