Cəlayi-vətən [ər.] sözü, vətənindən ayrı düşmüş, doğma torpağından uzaqda, qürbətdə yaşayan insanı ifadə edir. Bu termin, sadəcə coğrafi məsafəni deyil, daha geniş bir məfhumu əhatə edir. Cəlayi-vətən, yalnız fiziki olaraq vətənindən uzaqda olmaqla kifayətlənmir; o, həm də ruhun vətən həsrətinə, köklərinə bağlılığın dərin hissini, ev sağılığını və yurdsuzluq acısını özündə birləşdirir.
Sözün kökündəki "cəla" (ədəbiyyatda bəzən "cəla" deyil, "cəlal" kimi də işlənir) "şöhrət", "şan", "heybət" kimi mənaları daşısa da, bu kontekstdə "ayrılıq", "uzaqlıq" mənasını qazanır. Beləliklə, "cəlayi-vətən", "şöhrəti (və ya heybəti) vətənindən ayrı düşmüş" mənasını da ehtiva edə bilər. Bu da insanın vətənindən ayrılıq həsrəti ilə yanaşı, həmin vətənin şöhrətini və əzəmətini özündə daşıdığını ifadə edir.
"Cəlayi-vətən olmaq" ifadəsi isə vətən torpağından məhrum olmaq, yurdsuz-yuvasız qalmaq, qürbətdə yaşamaq deməkdir. Bu, sadəcə fiziki bir həqiqət deyil, həm də psixoloji və emosional bir vəziyyətin təsviridir. İnsan öz vətənindən nə qədər uzaqda olursa olsun, ürəyində həmişə vətəninə bağlılıq, ona qayıtmaq arzusu yaşaya bilər. Bu duyğu cəlayi-vətən anlayışının əsasını təşkil edir.
Tarix boyu milyonlarla insan cəlayi-vətən olmuş, müxtəlif səbəblərdən doğma yurdlarından ayrı düşmüşdür. Onların həyatları, vətən həsrəti, yaddaşlarında qalan doğma torpaq xatirələri ilə dolu olmuşdur. Cəlayi-vətən anlayışı bu insanlara, onların taleyinə, əzablarına və vətənə olan sonsuz sevgilərinə dərin bir hörmət və anlayış bəxş edir.