Cəza (ər. جزاء - cəza') anlayışı, hər hansı bir qanun pozuntusuna, əxlaqsız hərəkətə və ya pis əmələ görə tətbiq olunan bir tədbirdir. Bu tədbir, qanun pozuntusunun ağırlığına və cəmiyyətin maraqlarına uyğun olaraq müxtəlif formalar ala bilər. Sadəcə bir intizam tədbiri olaraq tətbiq oluna bildiyi kimi, ağır cinayətlərə görə həbs, maliyyə cəzası, əmlakın müsadirəsi və s. kimi daha sərt tədbirlər də ola bilər.
Cəzanın əsas məqsədi, qanun pozuntularının qarşısının alınması, cinayətkarın cəmiyyətə təkrarən ziyan vurmasının qarşısının alınması və cəmiyyətdə ədalətin bərqərar olunmasıdır. Lakin, cəza verməkdə məqsəd yalnız qisas almaq deyil, həm də təqsirkarı düzəltməyə, cəmiyyətə yenidən inteqrasiya etməyə yönəlməlidir. Bu baxımdan, müasir cinayət hüququ sistemlərində cəzanın növü və şiddəti, cinayətin xüsusiyyətlərini, cinayətkarın şəxsiyyətini və cəmiyyətin maraqlarını nəzərə alaraq müəyyən edilir.
Tarix boyu cəza anlayışı və tətbiq formaları dəyişib. Əvvəllər bəzi cəzalar son dərəcə amansız və insan haqlarına zidd olub. Müasir dövrdə isə insan hüquqları və ədalət prinsiplərinə uyğun olaraq, daha humanist və ədalətli cəza sistemləri tətbiq olunur. Lakin, hələ də cəza sistemlərinin təkmilləşdirilməsi və insan hüquqlarına daha çox əhəmiyyət verilməsi istiqamətində işlər davam edir. "Yüksək cəza" və "Şiddətli cəza" ifadələri isə müəyyən bir cinayətin ağırlığına uyğun olaraq tətbiq olunan sərt cəza tədbirlərini ifadə edir. Bu ifadələr, cəzanın nə dərəcədə ağır olduğunu vurğulayır.