Cəzalandırmaq – birinin qanunsuz hərəkətinə, qəbahətli əməlinə görə ona müəyyən bir cəza tətbiq etmək, əzab vermək, məhkum etmək deməkdir. Bu, sadəcə cəza verməkdən daha geniş bir məfhumdur, çünki həm cəzanın tətbiqini, həm də cəza verilməsinin əsaslandırılmasını əhatə edir. Cəzalandırmanın məqsədi müxtəlif ola bilər: cinayətkarın cəmiyyətdən təcrid olunması, əməlinin nəticələrinin aradan qaldırılması, digərlərinin belə hərəkətlərdən çəkindirilməsi və ya təkrar cinayətin qarşısının alınması kimi.
Cəzalandırma üsulları tarix boyu və müxtəlif mədəniyyətlərdə dəyişib. Köhnə dövrlərdə fiziki cəzalar geniş yayılmışdı, halbuki müasir dövrdə əsasən məhkəmə qərarları ilə müəyyən edilən həbs, cərimə, ictimai işlər və s. kimi cəzalar tətbiq olunur. Cəzanın səviyyəsi həm cinayətin ağırlığına, həm də cinayətkarın şəxsiyyətinə (məsələn, əqli qabiliyyətinə, əvvəlki cinayət tarixçəsinə) bağlıdır. Həmçinin, cəzalandırma prosesində ədalətli və qanuni olma prinsipləri əsas rol oynayır, çünki hər kəs qanun qarşısında bərabərdir və heç kim özbaşınalıqla cəzalandırıla bilməz.
Cəzalandırmaq sözü, həm də daha geniş mənada, təhsil və tərbiyə kontekstində istifadə oluna bilər. Uşaqların səhv davranışlarına görə onlara tənbeh verilməsi, müəyyən qaydaların pozulmasına görə onlara verilən intizami cəzalar da bu kateqoriyaya aid edilə bilər. Bu halda, məqsəd cəzalandırmaq deyil, daha çox düzəltmək, əxlaqi dəyərləri aşılamaq və gələcək səhvlərin qarşısını almaqdır. Beləliklə, cəzalandırmaq sözünün mənası kontekstdən asılı olaraq fərqlənə bilər.
Sözün ədəbi əsərlərdə istifadəsi də maraqlıdır. Cəzalandırma motivləri əsərin süjet xəttini inkişaf etdirə, personajların xarakterlərini açıqlaya və əsərin əsas ideyasını daha aydın şəkildə ifadə edə bilər. Məsələn, ədalətin təntənəsini, günahın cəzasız qalmasının mümkün olmadığını və ya əfv və bağışlanmanın əhəmiyyətini göstərmək üçün istifadə oluna bilər. Firəngiz Şahinə misalında olduğu kimi, "əgər günahının əzabını çəkmisənsə..." ifadəsi həm konkret bir cəzanı, həm də əxlaqi, mənəvi bir əzabı ifadə edə bilər.