Deyil əvəzliyi, əsasən özündən əvvəl gələn söz və ya ifadəyə inkar mənası qatır. Yəni, öncədən bildirilən fikrə zidd bir məlumat verir və o fikrin yanlış olduğunu bildirir. Sadəcə inkar etməkdən kənara çıxaraq, bəzən əks bir fikri də ifadə edə bilir. Misal üçün, "Otaq qaranlıq deyil" cümləsində "qaranlıq" sözünə inkar əlavə edərək, otağın işıqlı olduğunu bildiririk. Bu cümlədə "deyil" sadəcə inkar deyil, həm də otağın işıqlı olduğu haqqında müsbət bir məlumat verir.
Bir çox hallarda "deyil" əvəzliyinin mənasını tam anlamaq üçün cümlənin kontekstini nəzərə almaq vacibdir. Çünki bəzi hallarda "deyil" yalnız inkar etmək üçün deyil, həm də əks fikri daha qabarıq şəkildə ifadə etmək üçün istifadə olunur. Misal üçün, "O, tək deyil" cümləsində "tək" sözünün inkarı ilə yanaşı, "O, başqaları ilə birlikdədir" mənası da nəzərdə tutulur.
Ədəbiyyatda "deyil" əvəzliyinin daha incə və çoxmənalı istifadələrinə də rast gəlmək olar. Bu istifadələr cümlənin üslubuna, müəllifin ifadə etmək istədiyi duyğulara və ümumilikdə əsərin məzmununa bağlıdır. Verilən misal "Əziziyəm, nə qandır; Gözdən axan nə qandır; Daş" parçasında "deyil" əvəzliyinin işlənməsinin dəqiq mənası kontekstdən asılıdır və təkcə inkar mənası ilə məhdudlaşmır, daha geniş bir məna daşıyır. Bu sətirlər bir şer parçası olaraq, mənəvi və ya fiziki bir yaradan axan şeyin qan olmadığını, bəlkə də gözyaşı və ya daha dərin bir məna ifadə edə biləcəyini təklif edir. "Deyil" sözü burada müəyyən bir şeyi inkar edərək əslində başqa bir şeyin varlığını işarə edir.