Dız-dız – Bu söz, həm təbiətdəki canlıların, həm də əşyaların yaratdığı xarakterik səsləri ifadə edən, canlılığı və hərəkəti özündə əks etdirən bir onomatopeya (səs təqlidi) sözüdür. Onun mənası kontekstdən asılı olaraq bir neçə tərəfdən izah edilə bilər:
1. Həşəratların səsi: Ən çox yayılmış mənası arı və çilərin sürətli, nazik, davamlı vızıltısını təsvir etməsidir. Bu səs, həşəratların qanadlarının sürətli çırpılması nəticəsində yaranır və qulaqda davamlı, yüksək tezlikli bir titrəmə kimi qalır. Dız-dız səsi, bu kiçik canlıların hərəkətinin, fəallığının və həyat enerjisinin simvoludur. Məsələn, "Bahar gəldi, hər yerdə arıların dız-dız səsi eşidilirdi" cümləsində bu məna aydın şəkildə öz əksini tapır.
2. Qaynar suyun səsi: Samovar və ya digər qaynar su qablarının çıxardığı səs də "dız-dız" olaraq təsvir edilə bilər. Bu səs, suyun qaynama prosesindəki intensiv buxarlanma və su molekullarının hərəkətinin səs ifadəsidir. Bu vəziyyətdə "dız-dız" səsi, qaynama prosesinin intensivliyini, istilik enerjisinin gücünü və yaxınlaşan çay mərasimə işarə edir. Məsələn, "Samovar dız-dız qayınayırdı, xoş ətir bütün evi bürümüşdü" cümləsində qaynar suyun səsi bu şəkildə ifadə olunur.
3. Acıq, yanıq ifadə edən səs: "Dız-dız" sözü, birinə acıq, yanıq verəndə çıxarılan səsi də ifadə edə bilər. Bu vəziyyətdə səs, qəfil ağrı və narahatlıq hissinin ifadəsidir. Səsin tonu, həcmi və davamlılığı, acıq və ya yanıqın şiddətini göstərə bilər. Məsələn, "Barmağımı kəsdim, dız-dız elədi" cümləsində "dız-dız" kəskin ağrı və narahatlıq hissinin səs təsvirini verir.
Beləliklə, "dız-dız" sözü sadə bir səs təqlidi olmasına baxmayaraq, müxtəlif kontekstlərdə fərqli mənalar kəsb edir və dilin ifadə imkanlarını genişləndirir. Onun çoxşaxəli istifadəsi, Azərbaycan dilinin zənginliyinin və ifadə gücünün əyani nümunəsidir.