Xəkəndaz (fars. خاک انداز - xak-əndaz) – zibil, kül, kömür və digər xırda tullantıları toplamaq və daşımaq üçün istifadə olunan alətdir. Adətən, uzun sapı və külləri, zibilləri tutmaq üçün kənarları qıvrım, bəzən də qab kimi formalı bir qab hissəsindən ibarət olur. Kül qabının xüsusiyyətlərini özündə ehtiva etsə də, xəkəndaz daha çox külləri daşımaq, onları bir yerdən başqa yerə aparmaq məqsədi ilə istifadə edilir. Əsasən dəmir, ağac və ya digər davamlı materiallardan hazırlanır.
Əvvəllər, xüsusilə də kəndlərdə və şəhərlərin köhnə məhəllələrində, məişətdə geniş yayılmış bir alət olub. Samovarlar, sobada istifadə olunan kömürlər və digər yanacaqların qalıqlarını təmizləmək üçün əvəzsiz köməkçi rolunu oynayırdı. Misal üçün, mətnimizdə verilən "Aşpaz Əli aşpazxananın qapısının yanında əlində xəkəndaz samovara kömür salırdı" cümləsi, xəkəndazın həm kül, həm də kömür daşımaq üçün istifadə edilə biləcəyini göstərir.
Müasir dövrdə xəkəndazın istifadəsi azalsa da, hələ də bəzi yerlərdə, xüsusilə də ənənəvi üsullarla işləyən məkanlarda, təsərrüfatlarda rast gəlinir. Onun sadəliyi, praktikliyi və ucuzluğu onun uzun illər boyu məişətdə öz yerini qoruyub saxlamasının əsas səbəblərindən biridir. Bəzi hallarda, xəkəndazın formaları və dizaynı həmin ərazinin mədəniyyətinin və ənənələrinin özünəməxsus xüsusiyyətlərini əks etdirir.
Ümumiləşdirərək demək olar ki, xəkəndaz sadə görünüşünə baxmayaraq, keçmişin və indiki zamanın məişət mədəniyyətinin ayrılmaz bir hissəsidir və tarixinin izlərini özündə yaşadır.