Mexanizm (yun. μηχανή - maşın) termini, sadəcə bir maşının hissələrindən ibarət mexaniki quruluşdan daha geniş bir məna daşıyır. Lüğətlərdəki qısa təriflərdən fərqli olaraq, mexanizm anlayışı həm fiziki, həm də mənəvi aləmləri əhatə edir. Fiziki aləmdə mexanizm, qarşılıqlı təsirlərin nəticəsində bir sistemdə baş verən proseslərin səbəb-nəticə zəncirini, qarşılıqlı əlaqəli hissələrin və onların birgə fəaliyyətinin nizamlılığını ifadə edir. Bu, sadə bir saat mexanizmindən tutmuş, insan bədəninin mürəkkəb fizioloji proseslərinə, hətta kainatın kosmoloji quruluşuna qədər geniş bir spektrdə özünü göstərir.
Mexanizmin daha dərin bir anlayışı, hərəkətin, dəyişikliyin və inkişafın arxasındakı səbəb-nəticə əlaqələrini, qanunauyğunluqlarını araşdırmaqdır. Bu, müəyyən bir nəticəni əldə etmək üçün hissələrin qarşılıqlı təsirini və onların birgə işləmə mexanizmini anlamağı tələb edir. Məsələn, canlı orqanizmlərdəki metabolik proseslər, iqtisadi sistemlərdəki bazar mexanizmləri, və ya sosial həyatda baş verən hadisələrin arxasındakı səbəb-nəticə zəncirləri də mexanizm anlayışı çərçivəsində təhlil edilə bilər.
Maraqlı bir tərəfi də odur ki, mexanizm anlayışı müxtəlif elmi sahələrdə fərqli kontekstlərdə istifadə olunur. Fizikada mexaniki sistemləri, biologiya və tibbdə fizioloji prosesləri, sosiologiyada sosial hadisələri, iqtisadiyyatda bazar proseslərini və s. təsvir etmək üçün istifadə olunur. Hər bir sahədə mexanizmin özünəməxsus xüsusiyyətləri və tədqiqat metodları vardır. Lakin ümumi bir məqam, bütün bu sahələrdə mexanizmin qarşılıqlı əlaqəli hissələrin birgə fəaliyyəti və sistemin bütövlüyünü təmin edən qanunauyğunluqları ifadə etməsidir.
Beləliklə, mexanizm, sadəcə bir maşının tərkib hissələrinin birliyindən çox, hərəkət, dəyişiklik və inkişafın arxasındakı səbəb-nəticə əlaqələrini, qanunauyğunluqlarını və qarşılıqlı təsirləri anlamaq üçün istifadə olunan geniş bir konsepsiyadır. Bu konsepsiya, təbiət hadisələrindən tutmuş, insan cəmiyyətinin mürəkkəb proseslərinə qədər müxtəlif sahələrdə öz tətbiqini tapır.