Məntiqlilik (məntiq + -lilik) – bir fikrin, əqli prosesin, dəlilin və ya hər hansı bir əqli əməliyyatın məntiq qanunlarına və prinsiplərinə uyğun olması, ardıcıl, tutarlı və əsaslandırılmış olması deməkdir. Məntiqlilik, düşüncənin aydınlığı, dəqiqliyi və əsaslılığı ilə səciyyələnən bir xüsusiyyətdir. Düşüncə prosesindəki məntiqi ardıcıllığın pozulması, məntiq qüsurlarının olması isə məntiqliliyin olmaması deməkdir.
Məntiqliliyin əsasını məntiq elmi təşkil edir. Məntiq, doğru düşüncənin qanun və prinsiplərini öyrənən bir elm sahəsidir. Məntiqli düşüncə, mülahizələri düzgün qurmaq, müxtəlif fikirlər arasında əlaqəni düzgün müəyyən etmək, nəticələri əsaslandırmaq və səhvlərdən qaçınmaq bacarığını əhatə edir. Məntiqlilik, yalnız riyazi və elmi sahələrdə deyil, həm də gündəlik həyatın bütün sahələrində, qərar qəbuletmədə, mübahisələrdə, problem həllində və ünsiyyətdə vacib rol oynayır.
Məntiqliliyin müxtəlif aspektləri var:
- Deduktiv məntiqlilik: Ümumi prinsiplərdən xüsusi nəticələrə çıxarış etmək bacarığı.
- İnduktiv məntiqlilik: Xüsusi hallardan ümumi nəticələrə doğru irəliləmək bacarığı.
- Tutumlu məntiqlilik: Bir arqumentdəki fikirlərin bir-birini dəstəkləməsi və nəticənin əsaslandırılması.
- Aydınlıq və dəqiqlik: Fikirlərin aydın və dəqiq şəkildə ifadə olunması.
Məntiqliliyin olmaması isə müxtəlif məntiqi səhvlərə (fallacy) səbəb olur. Bu səhvlər arqumentin etibarsızlığını və nəticənin yanlışlığını göstərir. Məsələn, səhv ümumiləşdirmə, yanlış səbəb-nəticə əlaqəsi, şəxsi hücumlar və s. məntiqliliyin olmamasına nümunədir. Bir arqumentin məntiqliliyini qiymətləndirmək üçün onun quruluşuna, əsaslarına və istifadə olunan terminlərin dəqiqliyinə diqqət yetirmək lazımdır.
Cümlə nümunələri:
- Onun arqumenti tamamilə məntiqli idi.
- Sənin fikirlərin məntiqli deyil.
- Dəlillərin məntiqliliyi şübhə doğurur.
- Sualına məntiqli cavab verməyə çalışdım.